Би үгүйн хоосон чанар

Би үгүйн хоосон чанар

Буддист шашны нэг гол үзэл санаа бол бясалгал болох ба түүний хэтийн чанад руу тэмүүлсэн зорилго бол Хоосон чанарыг онохуй юм. Юмс болон Би үгүйн хоосон чанар бол санаа харилцан хамааралтай орчлонд би хэмээх “орчлонгийн үндэс” болсон өөрийгөө хичээх бие ээ бодох /амиа бодох/ үзлийг дарж, зохицон амьдрах чадварыг төлөвшүүлэхэд зориулагдсан болно гэж хэлэхэд илүүдэхгүй.

Мөнх бус, байнга хувирч өөрчлөгдөх энэ  амьдралын эргүүлэгт хэтэрхий шунан тэмүүлж сэтгэл оюунаа удирдан залж чадахгүй байх цагт тус үзэл санааны охь тусламж болохыг үгүйсгэх аргагүй билээ. Өөртөө болон бусдад зовлон үүсгэх нь ер бусын хэрэг биш мэт байх тэр цагт хүмүүний зорилгоон умартаж буйгаа нэн түрүүн бодох хэрэгтэй. Би хэмээн тачаах өөрийн болон бусдын сэтгэлийг ухамсартайгаар ойлгон дарахад чиглэгдсэн энэхүү үзэл санааг нийтэч үзэл санаа хэмээн нэрийдэх юм бол буруудахгүй байх боловуу.

Өнгөрсөн зууны босгыг алхан гарсан ч түүний өмнөх нийгмийн зохион байгуулалтын чиг шугам аанай л нөгөө Коммунизмд чиглэсэн хамтач, өв тэгш зохион байгуулалттай байхыг мөрөөдөн бэлтгэгдэж байхыг би нүдээр үзээгүйч чухамхүү бурханы сургаалд заасан диваажин гээч оронг үүсгэхийг зорих  асанж. Коммунизм, Диваажин хоёр ижил түвшин ч юм шиг. Гэвч энэ бол миний бодол. Юу гэж хэлэх гээд байна гэвээс:

 Нийгмийн хөгжлийн замналд тухайн үзэл нь би хэмээн муйхарлах үзлээ дарж, эв хамт нийгмийн журмыг төлөвшүүлэх. Цаандаж нийгмийн нэгдмэл бүхэл болгон нэгдсэн улс болгон нягтруулхад, нөгөө мунхаг талаас нь ухварлавал ноёрхогч үзэлд нүүр гарган сургахад чиглэгдэж эзэн харьяатын Өмчтөний ёсоор би хэмээх энэ хохимой толгой хоёр зээрд бодгаль өөрийн оршихуйгаар газар шурган унатал зүтгэх, нөгөөтэйгээр өмчлүүлж ашиглуулж, дээрэлхүүлэх ёсны тулгуур үндэс гэж тусган үзвэл зохих мэт.

Гэлүгва сургуультаны /Гаадамба/[1] Би үгүйн хоосон чанарын хамтач ёс  суртахууны тулгуур үзэл болон илэрч байна.

12.24.11

---

[1] Гаадамба – bka’-gdams-pa: TTT: 1. the Kadampa School, brought to Tibet by Atisha,

2. A follower of the Kadampa School || klm: γadamba; Baw ; KGy ; Süx p. 55:

гаадамба II: tib: bka’ gtams pa [sic!], klm: γadamba: “сургаал зарлиг”, Бурхны

зарлигийг тэмдэглэсэн талаараа нэг ч үг үсгийг зөрчихгүй, аливаа номлосон

зүйл нь цөм гаадам (сургаал зарлиг) мөн гэх утгаар үүссэн шарын шашны нэг

том салбар. Үүнийг анх 1038 онд Энэтхэгээс төвдөд ирсэн Адишаа богд (980–

1052) үүсгэсэн. Энэ салбарын үндсэн судар болох “Бодь мөрийн зул”-ыг зохио-

сон, үүнд бурхны зарлиг болох “гурван аймаг савын” бүх утгыг хурааж, үүнийг

баримталж явбал бурхны зарлигийг дагасан хэрэг болно гэдгийг тодорхойлсон.

Homo Sapiens Idaltu White et al 2003

Homo Sapiens Idaltu White et al 2003
Олдсон газар нь Африк тив, Этиопийн нутаг idalmu болон afar “eider , first born” байсан бөгөөд амьдарч байсан цаг хугацааны үе нь ойролцоогоор 160.000 жилийн тэртээх Pliestocene (Archaic). Анхны олдворыг Herto Bouri дундад Awash бүс болох Этиопийн Аfar
Triangle –ээс 1997 онд нээсэн. Тус олдворыг Tiм white нэг зүйлд оруулсан /2003/ гэж үздэг. Herto Bouri Этиоп нутийн сөнөсөн галт уулын доод давхрагаас олсон. Радио Изотопын он цагаар энэ давхрагын үе нь 154.000 болон 160.000 жилийн настай болохыг тодруулсан. Гурван ширхэг гавалын яснууд нь эрэгтэй хүнийх болох нь тодорхой болсон бөгөөд дээжийн дугаарыг ( Bou-VP-16/1 ) бүхий дугаараар хадгалж байна. Тус гавал дээр судалгааг нарийвчлан  хийж тархины эзэлхүүнийг 1450 см кув хэмжээтэй болохыг тогтоосон. Гавалынх нь үзэгдэх байдал  зургаан настай эрэгтэй хүүхэдийнх байжээ. Энэхүү олдворт салаалалтын тухай (цаг хугцааны үзүүлэлт) хэв маяг нь H.Sapiens болон европын эртний хүн болох Cro-magnon –тай адилхан ба дэлхий дээрхи эртний хэв маягийн Homo sapiens-уудын морфологи шинжтэй төстэй болох нь илэрхий юм.
12.22.11

Манихейн шашныг үндэслэгч Мани МЭ 215 онд Вавилонд төржээ. Тэрээр 12 насандаа зөн билгийг мэдэрч, 24 насандаа өөрийн сургаалиан номлож эхэлсэн.

Монголд христын шашин 1990 оноос хойш дэлгэрсэн явдал биш юм. Харин эртний улсуудын үед христын шашны хэлвэрүүдийг  Монгол газар дэлгэрүүлэх оролдлого их бага хэмжээгээр хийгдэж байв. Анхны улбаа Хятад зүгт эхтэй ба энэ үе нь  Тан гүрний үед холбогдож байгаа юм. МЭ 755 онд Тан улсад Лу Шаны бослого гарч, түүнийг дарахад өөрийн хүч үл хүрсэн тул  бослогыг дарахын тулд Тан улсын хаан Монголын өндөрлөгт оршин тогтнож байсан Уйгурын хаант улсаас цэргийн тусламж гуйсны дагуу МЭ 762 онд  тус бослогыг Уйгурын цэрэг  дарсан байдаг. Энэ үед Уйгурчууд Манихейн санваартантай анх танилцаж, зургаан санваартаныг нийслэл Хар балгасандаа урьж аваачсан төдийгүй  өөрсдөө Манихейн сүсэгтэн болж хаант улсынхаа төрийн шашин болгож байсан түүхтэй.

Ираны зөнч Зороастр

Манихейн шашныг үндэслэгч Мани МЭ 215 онд Вавилонд төржээ. Тэрээр 12 насандаа зөн билгийг мэдэрч, 24 насандаа өөрийн сургаалиан номлож эхэлсэн. Манийн сургааль эхэн үедээ Персийн нутагт нэлээд нөлөөтэй байсанаа өөр урсгалын Зороастрын санваартан нарын хавчлагын нөлөөгөөр хүчээ алдаж улмаар түүнийг 277 онд гэмт хүний хэрэг хүлээлгэн цаазаар авчээ. Тус шашны онол сургаалийн үндэс нь Зороастрын сайн хийгээд муугийн тухай сургааль, Гностик /Христын шашны анхны нийгэмлэгүүдийн нэг/ гэгээн оюун санаа хийгээд харанхуй нүгэлт орчлонгын тухай сургаалийн сайтар боловсруулсан нэгдэл юм. Манихейн шашны үзлээр нэг удаа гэнэтийн гай гамшиг болж салангид байсан гэгээн харанхуй хоёр нь нэгдсэн гэдэг. Иймээс хүн бүр чанга хатуу бясалгал хийж цэвэр ариун санааг өөртөөн төрүүлэх хэрэгтэй бөгөөд ингэхийн тулд гурван цээр болох Аман-Гар-Цээж, арван сахилыг Хөрөг тахих-Их үг хэлэх- Тачаах-Амьтан алах-Хурьцал үйлдэх- Хулгай хийх- Бусдыг мэхлэх- Гажуу увьдас гаргах- Хоёр сэтгэл- Залхуу- Сэжиг үгүй гэх мэтийг сахиж , өдөр бүр 4-7 удаа залбирч, мацаг барин нүглээ наманчлах хэрэгтэй болхыг заан сургадаг ажээ. Түүний сургааль Хятад, Ром, Умард Африк, Франц, Монголд дэлгэрчээ.

12.22.11

Чулуун тэмдэглэлд бичсэнээр дропууд эх дэлхийд ойр Сириус гарагаас ирсэн гэжээ. Тэгэхээр харь гарагийнхан дэлхийд 20 мянган жилийн өмнө анх хөл тавьсан бол дараагийнх нь 1014 онд хvрэлцэн иржээ.

Хятадын алслагдсан бvсэд орших Хориотой бvс гэдгээрээ алдартай Хэбит агуйд 716 хvнийг  оршуулсан байдаг.

Тэд дээд тал нь 130 см өндөртэй, нvдэндээ аварга ухархайтай, шvдгvй, хавчиг эрvvтэй. Давжаа биетнvvдэд хэлж vл мэдэх бэлэг тэмдэг агуулсан 30 см голчтой чулуун зээрэнцэг бий. 1962 онд Хятадын эрдэмтэн Цум Ум Нуй уг зээрэнцэг дэх бичээсийг тайлсан юм. Тэнд 1947 онд Английн судлаач Карил Робин-Эвансын илрvvлсэн дроп овог аймгийн сvvлчийн төлөөлөгчийн тvvхийг өгvvлжээ. Чулуун тэмдэглэлд бичсэнээр дропууд эх дэлхийд ойр Сириус гарагаас ирсэн гэжээ. Тэгэхээр харь гарагийнхан дэлхийд 20 мянган жилийн өмнө анх хөл тавьсан бол дараагийнх нь 1014 онд хvрэлцэн иржээ. Сvvлчийн аяллын vеэр тэдний хөлөг осолдож дропууд гэр рvvгээ буцаж чадаагvй юм. Хэдэн жилийн өмнө “харь гарагийнхны агуй”-д Германы археологич Вальтер фон Мольтке очжээ. Тэрбээр агуй олон жилийн турш дропуудын нас нөгчигсдийн хөдөөлvvлэх газар байсан гэсэн санал дэвшvvлсэн юм.
716 араг ясны 12 нь бусдаасаа бяцхан бие, том толгой, нvдний ухархайгаараа ялгагдаж байжээ. Тэдний нэгнийх нь хөл дээр лазерын тусламжтайгаар хийсэн мэс заслын ул мөр тод харагдаж буйг Мольтке тэмдэглэж vлдээсэн байдаг. Магадгvй энэ хvмvvс өөр гарагт төрсөн боловч дэлхийн хvн төрөлхтөнд колоничлогдсон эхний vеийн төлөөлөгчид байж болох юм.
Судлаачдын анхаарлыг Хятадын нэгэн тосгоны оршин суугчдын биеийн бvтэц, гадаад төрх татсан байна. Учир нь тэр хvмvvсийн өндөр ердөө л 116 см. Эхэндээ тэднийг давжаа биетэй болсонд экологийн нөхцөл байдлыг буруутгасан ч сvvлийн vед уфологичид одой хvмvvсийн гарлын талаар ер бусын таамаглал дэвшvvлэх болжээ. Хэрвээ эртний чулуун зээрэнцгийн дvрс vсгийг тайлж уншсан гэгддэг Бээжингийн шинжлэх ухааны академийн профессор Цум Ум Нуйд итгэх юм бол энэ хvмvvсийн амьдардаг газрын ойролцоо 12 мянган жилийн тэртээ агаарын хөлгийн сvйрэл болсон юм. Байян-Кара-Ул/монголоор Баян Хар Уул бололтой/ ууланд болсон сvйрлийн улмаас эсэн мэнд vлдсэн харь гарагийнхан болон тус газар амьдарч байсан нутгийн иргэдийн холимог гэр бvлээс гаралтай давжаа биетнvvд бий болсон гэсэн таамаг бий. Yл итгэгчид чулуун зээрэнцгvvдийн талаархи баримтыг эрс vгvйсгэдэг ч 50 жилийн турш Байян-Кара-Ул уулнаас олдсон чулуун зээрэнцгийн талаархи оньсого мэт яриа ам дамжин яригдаж байна.
Археологич Чи Пу Тэе ахлагчтай анхны экспедиц 1937-1938 онд Байян-Кара-Ул /Тvвд, Хятадын хилийн зааг дахь Цинхай муж/-ыг зорьж, толгойн хэмжээ нь их биетэйгээ харьцуулахад том 716 хvнийг оршуулсан газрыг олжээ. Хvн тус бvр дээр өгvvлсэнчлэн 30 см-ийн голчтой, нэг см өргөн чулуун зээрэнцэгтэй байж. Хамгийн сонирхолтой нь зээрэнцэг тус бvр голдоо нvхтэй, эгшигт хайрцагны пянзтай төстэй. Тvvн дээр эрдэмтдийн тайлж чадаагvй дvрс vсэг бий. Yvнээс гадна уг зvйлд хийсэн химийн анализаар кобальт өндөр хэмжээгээр агуулагдахын зэрэгцээ ямар нэг металлын хольц байгааг илрvvлжээ. Зээрэнцэг эрчим хvчний эх vvсвэр болж цахилгаан vvсгvvрийн оронд хэрэглэгддэг байсан гэж эрдэмтэд таамаглажээ.

Профессор Цум Ум Нуй эдгээр зээрэнцэг дээрх бичээсийг тайлсан эрдмийн ажлаараа ном туурвисан нь жинхэнэ шуугиан дэгдээжээ. Номын агуулга олныг цочирдуулсан тул Бээжингийн шинжлэх ухааны академиас олонд дэлгэхийг хориглосон юм. Номд өгvvлснээр харь гарагийн хөлөг сvйрсний дараа уулын агуйд оршин суудаг кхам овог аймгийнхан харь гарагийнхны энх тайвнаар зэрэгцэн амьдрах хvсэлтэд итгээгvй учир тэдний ихэнхийг хороосон гэжээ. Удалгvй vлдэгсэд нь хvмvvстэй хэл амаа ололцож дропуудыг төрөлх гараг руугаа буцахад нь туслахыг амласан боловч бvтээгvй аж. Гэсэн ч гэртээ харих тэдний зам мөнх хаагдсаныг ухаарсан дропууд хvрээлэн буй орчинд дасан зохицож хvмvvстэй учраа ололцож эхэлжээ. Австралийн инженер Эрнст Вегерер 1970-аад оны эхээр Цзианы музейн vзмэр болох хос чулуун зээрэнцгийг гэрэл зургийн хальсанд буулгасан байна. Зээрэнцгvvд хятад эрдэмтний тэмдэглэлтэй яг нийцэж байсан ч мушгиа хэлбэртэй дvрс бичээсvvд vйрсэн байжээ. Музейн захирал зээрэнцгийн талаар тодорхой юм хэлээгvй ч тvvнийг ятгаснаар Вегерер ховор зvйлийн өнгөт зургийг авч чадсан юм. 1994 оны гуравдугаар сард доктор Гартвиг Хаусдорф, Питер Красс нар эл музейд очсон боловч Эрнст Вегерерийн авсан зээрэнцгvvдийг олоогvй аж. Гартвиг Хаусдорф, Петер Красс нутагтаа ирээд дэлхийн II дайны дараа Английн судлаач доктор Кэрил Робин-Эванс польш гаралтай профессор Лолладоффийн vзvvлсэн хачирхалтай зээрэнцгийг харсан тухай мэдээллийг авчээ. Тэр эрдэмтэн уг зээрэнцгийг Массори/Энэтхэгийн хойд хэсэг/-оос авсан аж. Робин-Эвансын хэлснээр зээрэнцэг 23 см голчтой, таван см өргөнтэй ажээ. Тэрбээр 1947 онд Байян-Кара-Ул уулыг зорьж давжаа биетэй хvмvvсийн талаархи судалгаанд жим болж өгсөн нэгэн. Робин-Эванс тэнд байх хугацаандаа дроп овгийн ахлагч Лурган-Латай уулзаж, тэдний удам судрыг асуужээ. Лурган-Ла “дроп овгийн эртний өвөг нь Сириус одны гарагт амьдардаг байсан. Гарагийнхан 20 мянган жилийн тэртээ дэлхий рvv хоёр экспедиц илгээсний нэг нь амжилттай болсон. Харин хоёр дахь аялал 1014 онд болсон ч анхных шигээ бvтэлтэй байсангvй. Сансрын хөлөг сvйрч эсэн мэнд vлдэгсэд дэлхийгээс гэртээ харьж чадалгvй одоо байгаа газраа vлдэцгээсэн юм. Иймээс дроп овгийн хvмvvс өөрсдийгөө харь гарагийнхны vр сад хэмээн vздэг” хэмээн хуучилжээ.
Удаахь жил судлаачид сар, дэлхий, нар болон vл мэдэгдэх оддыг тасархай шугамаар холбосон зургуудыг нэгэн агуйгаас олсон юм. Тэдгээр зурган дунд XIX зуунд одон орончдын олсон Сириус оддын системийн байгууламжийг санагдуулам янз бvрийн огторгуйн биет, олон тооны цэгvvд байжээ. Агуйн ханан дээрх зургийг эрдэмтэд 10 мянган жилийн настай болохыг тогтоожээ. Зургийг олох тэр vед археологичид ойр тойронд нь хагас зэрлэг дроп овгийнхон амьдарч буйг анзаарчээ. Тэд 130 см өндөртэй бөгөөд хятад, тvвд хvнтэй адилгvй нь судлаачдыг гайхшруулж. Шинжээчид дропууд ямар арьстны төлөөлөгч болохыг ч тодорхойлж чадаагvй байна. Тэгэхээр 1995 оны арваннэгдvгээр сард Ассошэйтед Пресс агентлаг Байян-Кара-Улаас зvvн хэсэгт амьдрах одой хvмvvсийн овгийг илрvvлснийг мэдээлээгvй бол Робин-Эвансын мэдэгдэл vнэмшил муутай vлдэх байсан юм. Уг овгийнхны хамгийн өндөр нь 116 см нуруутай бөгөөд 120 хvнтэй байжээ. Олон судлаачид оньсого хэвээр чулуун зээрэнцгvvдийг 12 мянган жилийн өмнө сvйрсэн гэх харь гарагийн хөлгөөс амьд vлдсэн хvмvvсийн vр садынх гэдэгт эргэлздэггvй. Гэвч 1997 онд Хятадын угсаатан судлаачид тус бvс нутагт мөнгөн усны найрлага хэт ихэсний нөлөөгөөр эдгээр хvний бие давжаарах шалтгаан болсныг зарлажээ. Гэсэн хэдий ч аливааг ургуулан бодогчид тэднийг харь гарагийнхантай холбосон таамаглалаасаа ухардаггvй бөгөөд харин ч шинэлэг зvйлийн эрэлд хатдаг ажээ.

Эсээ бичих сонирхолтой бүх хүмүүстэйн зориулав

Эсээ бичих сонирхолтой бүх хүмүүст зориулав
Эсээний ур чадвар /Илтгэл/ • Эсээ гэж юу вэ? Орчин үеийн эх бичлэгийн хамгийн нийтлэг төрөл нь эсээ юм. Иймийн учир “Эсээ нь боловсрол гэгээрлийн бичлэгийн төрөл” гэж тодорхойлох болжээ. Хүн ертөнцийг танин мэдэж, ойлгож ухаарсныхаа хэрээр аливаа асуудлыг баримт дээр тулгуурлан олон талаас нь:  Шинжлэн судлах  Ажиглан эргэцүүлэх  Задлан тайлбарлах  Нэгтгэн дүгнэх  Харьцуулан жиших  Томъёолон таамаглах  Адилтган зүйрлэх гэх мэт оюуны төрөл бүрийн үйл хийснийхээ үндсэн дээр өөрийн бодол санаагаа илэрхийлэх хамгийн нээлттэй төрөл бол эсээ юм. Эсээ нь найруулгын хувьд:  Албан бичиг  Эрдэм шинжилгээ  Уран зохиол  Сонин нийтлэлийн төрлүүдийн дундын шинжтэй учраас сурагчаас зохиолч хүртэл мөн ажилчин малчнаас албан хаагч хүртэлх бүх л хүмүүсийн сурч эзэмшвэл зохих нийтлэг төрөл гэж үзэж болно.
Эсээ хэмээх бичлэгийн үндсийг тавьсан Францын их илтгэгч Мишэль Эйкэм дө Монтэнь хэлэхдээ “Миний номын агуулга тэр чигээрээ би өөрөө юм” гэж бүтээлийнхээ онцлогийг тодорхойлсон бол 20р зууны сод зохиолчдын нэг Халслийн эсээ нь “ Аливаа зүйлийн талаар бараг, бүхийл талаас нь өгүүлэх утга зохиолын арга” юм гэжээ. Харин манай монгол эрдэмтд эсээний талаар тодорхойлохдоо: Доктор Галбаатар “Эсээ нь хүүрнэл /туульсын болон, сэтгүүлзүйн судалгаа шинжилгээний/ зохиолын нэг зүйл гэсэн бол Доктор Д.Баттогтох “Эсээ бол эх зохиох найруулан бичихийн дээд эрэмбийн эрдэм бөгөөд том санааг товч бичихийн сургууль болно” гэжээ.
Франц хэлний “essai” буюу орчуулвал туршилт туршиц, оролдлого, найруулал тойм гэсэн утгатай үгээс гаралтай манайд одоогоор  Исээ / Л.Түдэв/  Эссе /Д.Галбаатар/  Эсээ / Г.Аюурзана, Д.Баттогтох/  Эссээ /Д. Урианхай/ гэж монголжуулан олон янзаар бичиж байгаагаас гадна “туршиц” /Г.Аюурзана/ “төрөгдөл” / Л. Норовсүрэн/ хэмээн монгол нэр томъёог оноон хэрэглэж байна. Эсээ яаж бичих, түүний үе шат алхамууд Ямар нэг зүйлийн тухай бичих санаа бодол тархинд орж ирэхээс эхлээд бичиж дуусах хүртэл олон үе шат, алхмуудыг дамжиж бүтдэг үйл явц юм. Эсээ бичих явц нь дараах 5–н үндсэн алхамтай 1.Бичихийн өмнөх буюу бэлтгэл шат Энэ үе шатанд бичих зорилго, уншигчдаа тодорхойлох, сэдвээ сонгож хүрээ хязгаарыг нь тогтоох, бичих өнцөг, өнгө аяс, хандлөгө оноон олох, мэдээлэл цуглуулах ангилах, эрэмбэлэн цэгцлэх гэх мэт үндсэн алхамууд орно. Энэхүү шатанд бичигч дараах дөрвөн чухал асуултанд хариулах ёстой. 1. Яагаад /яахын тулд/ бичих гэж байна вэ? 2. Хэнд зориулж бичих вэ? 3. Юуны тухай бичих вэ? 4. Чухам юу хэлэх гэж байна вэ? гэх мэт Сэдэв Эсээ бичихийн өмнө чухам хэнд зориулж бичих вэ? гэдгээ тодорхойлох ёстой. Тухайлбал та байгаль хамгаалах сэдвээр бичих гэж байгаа бол бүх нийтэд, эсвэл насанд хүрэгчдэд, нэг бол говийнхонд үгүй бол байгаль хамгаалагчдад малчдад зориулж бичихээ тогтооно гэсэн үг. Үүнээс шалтгааалж сэдэв, дэд сэдэв, агуулга, зорилго нь өөр өөр байх болно. Сэдэв, дэд сэдэв гэдгийг эсээний нэртэй хутгаж болохгүй.
Эсээний нэр нь сэдэв, дэд сэдэвтэйгээ агуулгаараа таарч байх ёстой боловч нэг зүйл биш. Жишээлбэл “Робот”сэдэв “Далайн гүнийг судлахад робот ашиглах нь” /дэд сэдэв/-ийн агуулгаар “Лусын хаан” нэртэй эсээ бичжээ. Эсээний сэдэв, дэд сэдэв нь нэртэйгээ тохирч болно. Жишээлбэл “Өвс” гэсэн нэртэй эсээнд “өвс ургамлыг устгах нь нүгэл” гэсэн дэд сэдвийн агуулгыг илэрхийлжээ. Өнгө аяс хандлага Эсээ бичхийн өмнө тухайн сэдэвтээ тохирсон хандлага, үзэл бодлоо оновчтой тодорхойлох хэрэгтэй. Тухайн бичиж буй зүйлдээ тэ эерэг сөрөг, хошин шог энгийн, бухимдуу ширүүн зориг бадрангуй зэрэг янз бүрийн хандалага өнгө аясаар хандаж байж болно. Бичиж байгаа эсэээндээ олон янзын өнгө аястай нарийн шигтгээ, бүрдэл хэсгүүд оруулах нь чухал байдаг. Гэхдээ утга санааг далдалсан хэт чамирхал бас илүүц гэдгийг анхаарах ёстой. Сүүлийн үеийн эсээ бичлэгт зохиогчийн өнгө аяс хандлагыг илэрхийлсэн төрөл зүйл түгээмэл ажиглагдаж байна. Жишээлбэл Д.Урианхай “Өвгөн үг” Д.Баттогтох “ баримт уран сайхны 100эсээ” зэрэг бүтээлд бодрол, гуниглуун, халаглуун, бардамнал, бишрэл, бэлэгшээл, гутрал, гэмшиглэн, ёслол, ёрлол, ёгтлол, жигшил, зүхэл, зэвүүцэл, наминчлал, наргиа, оморхол, сэнхрүүлэг, сэрэмжлэл, харуусал, цөхрөл, эргэлзээ, эмзэглэл, эгдүүцэл” гэх мэт Мэдээлэл цуглуулах Цуглуулах мэдээлэл нь бичих зорилготой нарийн уялдсан байх ёстой. Баримт мэдээллээс ангид зохиомж нь уншигчдад нөлөөлөх боломжгүй. Бичих мэдээллийг олох боловсруулах, гол ба гол бусыг ялгэах, эрэмбэ дараалалд оруулах зэрэг олон тоооны арга технологи алхмууд байдгийг мэдэх шаардлагатай. Үүнд 1. Шууд ба шууд бус ажиглалт 2. Зохиогчийн өдрийн ба зүйлчилсэн тэмдэглэл 3. Оюуны дайралт хийх ба түүнийг багцлан цэгцлэх 4. Зургаан асуултанд хариулах Хэн? Юу? Хаана?Хэзээ?Яагаад? Яаж? Эсээний үндсэн бүтэц, бичих алхмууд Эсээ бичих зүйлийнхээ гол санааг илэрхийлсэн эхлэл, их бие, төгсгөл гэсэн гурман хэсгээс бүрдэнэ. Эсээ бичихдээ дөрвөн алхам хийж учирзүйн дарааллыг баримтлах ёстой. Үүнд: 1. Гол үзэл санаагаа тусгасан түлхүүр өгүүлбэрээр эхлэх 2. Түлхүүр өгүүлбэрийн санааг баримтаар дэлгэрүүлэн дэмжих 3. Их бие хэсэг буюу дэмжих цогцолборуудыг уялдуулан холбож зохион байгуулах 4. Өгүүлбэр цогцолборуудыг ойлгомжтой цэгцтэй болгон алдааг нь засах Алхам 1 Эхний цогцолборт орох чухам юун тухай бичхийг хүсэж байгаа гол санаагаа илэрхийлсэн түлхүүр өгүүлбэр нь эсээний туршид хөтөч болж чиглүүлэх үүрэгтэй. Түлхүүр өгүүлбэрийг бичихдээ дараах түгэээмэл алдаанаас зайлсхийх хэрэгтэй. 1. Ерөнхийлөн тунхаглах арга 2. Хэт өргөн хүрээтэй ерөнхий баримт дурдах 3. Хэт явцуу, энгийн болох алдаа 4. Олон санаа агуулах алдаанууд юм. Алхам 2 Түлхүүр өгүүлбэрийхээ гол санааг тодорхой баримтаар баяжуулан гүнзгийрүүлэх явдал юм. Эсээг уншигчдад сонирхолтой болгохын тулд дараах аргуудын аль нэгийг дангаар нь эсвэл хослуулан хэрэглэж болно. 1. Түлхүүр өгүүлбэрийнхээ санааг дэлгэрүүлэх баримтаар эхлэх 2. Бичиж байгаа зүйлийнхээ эсрэг санаа юм уу нөхцөлийг сонгон авах 3. Сэдвийнхээ чухал болохыг уншигчид тайлбарлан эхлэх 4. Ямар нэгэн хэрэг явдал товч түүх ашиглаж эхлэх 5. Асуултаар эхлэх 6. Ишлэл хэрэглэн эхлэх Алхам 3 3 дахь алхамд дэмжих цогцолбор, мэдээлллүүдийг хэрхэн байрлуулж зохион байгуулах, холбон уялдуулах хэсэг орно. Ихэнх эсээний их бие хэсэг нь 3 дэмжих санаа буюу тусгаар 3 цогцолбороос бүтдэг. Дэмжих санаа бүрийг тохирох баримтаар өргөжүүүлэх ба түүнд хоёр шаардлага тавина. 1. Баримт сонирхолтой байх 2. Баримтууд гол санааг тайлбарлахад зориулагдсан байх Эсээний гол болон дэд санаануудыг дэмжин өргөтгөх мэдээлэл, баримт материалуудыг зохион байгуулах хоёр түгээмэл арга байдаг. 1. Цаг хугуцааны дараалал баримтлах 2. Ач холбогдлын дараалал Өөрөөр хэлбэл хамгийн хүчтэй сонирхолтой чухал баримт хэсгүүдийг тухайн цогцолборын төгсгөл хэсэгт эсвэл эсэээний хамгийн сүүлчийн дэмжих цогцолборт байрлуулах арга юм. Алхам 4 Эсээг улам боловсронгуй болгохын тулд хэлний ба хэлний бус найруулгын алдаа мадгийг шалган засаж, цэгцлэн бичих шат юм. Энэ шатанд дараах зарчмуудыг баримтлахыг санал болгож байна. 1. Зэргэд /параллелизм/-ийг ашиглах 2. Тухайн бичиж байгаа хэрэг явдлын цаг хугацаа тогтвортой байх 3. Өгүүлж буй биеийг тогтвортой байлгах 4. Өгүүлж буй хүн амьтан юмс үзэгдлүийг тодорхой заасан үг, хэллэгийг тууштай ашиглах 5. Үйл үгийн идэвхтэй хэлбэрийг голлон сонгох 6. Өгүүлбэрийн олон хэвв шинжийг ашиглах 1. Эсээ зохиомжийн дөрвөн хэв маяг Аливаа зохиомж нь зохиогчийн зорилго дээр тулгуурласан тоочимж, хүүүрнэмж, тайлбарламж, эргэцүүлэмж гэсэн үндсэн дөрвөн хэв маягтай байдаг. Тоочимж Ертөнцийн тодорхой хүн амьтан, юмс үзэгдлийн шинж чанар, төрх байдлыг тухайн хам цагт дүрслэн тодорхойлох эсээний хэв маягийг тооочимж гэнэ. Жишээ нь: Хөдөөгийн байдал шалдар булдар, цагийн улирал ороо бусгаа, элстэй шанд, буттай цайдмыг дагаж хааяа нэг хар гэрээс утаа суунаглана./Д.Нацагдорж “Хуучин хүү”/ Сайн морины гадар бэлгэ нь Тэргүүн нь тэмээний тэргүүн мэт Хамар нь бүрээний амсар мэт Уруул нь хандгайн уруул мэт Нүд нь мэлхийн нүд мэт Дух нь тэмээний дух мэт Хүзүү нь арслангийн хүзүү мэт Мөр нь бүргэдийн мөр мэт Эрүү нь бөх хүний эрүү мэт Үс нь зээрийн үс мэт Хялгас нь томсон шөрмөс мэт… болой /Х. Лувсан балдан “Хүлгийн шинж”/ Хүүрнэмж Аливаа үйл хэрэг явдлыг цаг хугацааны дарааллаар өгүүлэх зохиомжийн хэв маягийг хүүрнэмж гэнэ. Дараах цөөн бичил жишээ болгож тайлбарлая Нэг залуу зохиолч Ренчин гуайд зохиолоо засуулахаар өгчээ. Нөгөө залуу нь удаад болохгүй болохоор нь их эрдэмтний гэрт нь очсон чинь хүнээс болгоомжлон харснаа Чи наанаа хүлээж бай гээд ажлыхаа өрөөнөөс өнөө зохиол бичсэн цаасыг ханцуйдаа хулж хийгээд гарч ирсэнээ ихэд болгоомжилон “Хүнд бүүү харуул, хурдаг авч хариад галдаа хийчих гэжээ” /монголын хошин шог ярианы дээж/ Арвай нь аваад дарвайдаа өгнө Дарвай нь аваад дарханд өгнө Дархан давтаад нүцгэнд өгнө Нүцгэн аваад нүхэнд хийнэ/ хоол идэх/ Тайлбарламж Уншигчдад ямар нэг зүйлийн учир утгыг тайлбарлан мэдээлэх зорилготой зохиомжийн хэв маягийг тайлбарламж гэнэ. Тайлбарламжийн агуулга нь баримт жишээ тооцоо судалгаа шалтгаан үр дагавар дүрэм тодорхойлтод тулгуурласан байдаг. 1. Бодит баримт ба тооцоо судалгаанд тулгуурласан тайлбарламж. Бодит амьдралд туршлагаар батлагдсан бүхэн баримт болно. Тооцоо бол ямар нэг үзэгдэл, үйл явдалын тоогооор илэрхийлэгдсэн баримт юм. 2. Шалтгаан үр дагаврын холбоо хамаарлыг тодорхойлсон тайлбарламж. Аливаа юм үзэгдэл үйл явдал бий болох урьдчилсан нөхцөл түлхэх хүчийг шалтгаан гэнэ. Шалтгаанаас үүдэж бий болсон юм үзэгдэл үйл хэргийг үр дагавар гэнэ. 3. Онцлон ялгаж тодорхойлох тайлбарламж. Ерөнхйигөөс тусгайг бүхлээс хэсгийг олноос аль нэгийг нь онцлон ялгаж тодорхойлох тайлбарламжийн нийтлэг хэлбэр юм. Энэ тайлбарламжийн гол онцлог нь толгой өгүүлбэрээр тухайн зүйлийн гол шинжийг тодорхойлоод түүнийгээ дэлгэрүүлэн тайлбарлахад оршино. Эргэцүүлэмж Ямар нэг асуудлын талаар уншигчдад үэнэ зөв мэдээлэл өгөхийн тулд үгүйсгэх замаар итгэж үнэмшүүлэх зорилготой зохиомжийн нэлээд өндөр төвшний буюу харьцангуй хүнд хэв маягийг эргэцүүлэмж гэнэ. Гуниг гутрал уйтгар гурав бол төрсөн ах дүүс. Ганцаардлын үр сад. Хамгийн гэнэн цайлган, гэгээн ариухан нь гуниг. Хорлон хоржинтой нь гутрал, залхуу нь уйтгар. Гуниг бол энхрий нялх., урьхан танхил. Гутрал бол бүдүүн хатуу. Уйтгар бол тэнэгдүү. Гуниг бусдаасаа шинэлэг. Гутралд он цагийн хөгц, хуучны нэвширмэл үнэр шингэээстэй байдаг. Уйтгар бол гандуу, өгөжр даасан зэвхий саарал. Гуниг одохуйг, гутрал хагацхуйг, уйтгар мөхөхүйг зөгнөдөг. Гуниг ч, гутрал ч, уйтгар ч нулимас. Гуниг нь нулимасны халуун элчийг зүрхрүү зөөж байдаг бол гутрал нь нулимасны шорвог амтаар хүчээ сэлбэхийг эрмэлздэг. Уйтгар бол нулимсыг цээжинд царцаадаг. / Д.Батбаяр “Үр сад” бодрол эсээ/ Эсээ бичихэд хэрэглэх түгээмэл аргууд Тодорхой сэдвээр эсээ бичихийн тулд түүндээ зохистой тохирох арга хэлбэрийг сонгон олох нь чухал. Эсээ бичлэгт дараах аргууд нэн түгээмэл хэрэглэгддэг. Дедуктив аргыг хоёр ба түүүнээс олон зүйлийг харьцуулах сөргөлдүүлэх замаар дүгнэлт, өөөрийн гол санаагаа гаргаж болох ямар ч сэдэвт ашиглаж болно. Дедукц бол нотолгооны үндсэн хэлбэр бөгөөд аливаа эсээний 75 хувь нь энэхүү аргаар бичигдсэн бадаг байна. Индуктив нь дедуктивийн яг эсрэг мөн чанартай юм. Үүнийг зохиогч бичлэгтээ өөрийн гол санаагаа “ эцсээ хүртэл хамгаалах”-ийг хүссэн нөхцөлд бусал зүйлс өөр үзэл бодлыг бус гагцхүү нэг л санаа дүгнэлт зан суртахуун дүрэм баримтлалыг л удирдлага болгож буй үед хэрэглэнэ. Цаг хугацааны дараалал баримтлах нь хамгийн энгийн арга юм. Ямар нэг юмыг хэрхэн хийх тухай эсвэл сурагч ахуй цаг, зуны амралт, аялалын тухай эсээндээ эхнээс нь дуустал гагц он цагийн дарааллыг баримтлах энэхүү аргыг хэрэглээрэй. Тодорхойлох аргыг бичих зүйлээ сайн мэдэж байгаа үед уншигчдад уг зүйлийн тодорхой дүр зураг гол сэтгэгдлээ бүрэн хэмжээнд детальчлан зураглаж тодорхойлон хүргэх байдлаар хэрэглэнэ. Аналог аргыг ямар нэгэн ээдрээтэй төвөгтэй юмыг өөр аль нэг энгийн зүйлтэй харьцуулан тайлбарлах замаар хэрэглэх ба уг хоёр зүйлийг харьцуулахдаа тэдгээрийн үндсэн ерөнхий шинжүүүдийг л авч үздэг. Тэнцвэржүүлэлтийн аргыг хэрэглэхэд бичвэрийн эхний хагаст маргаан, олон ургалч үзлээ хоёр дахь хагаст нь логик дүгнэлт орно. Өөрөөр хэлбэл эсээ н.ь адил тэнцүү хэмжээтэй хоёр үндсэн хэсгээс барагцаалбал тал хувийг нь эзэлж байх хэрэгтэй. Шалтгаан ба үр дүн аргыг үйл явдал санаа бодол үйлдлэлийн үр дүнг үзүүлэхийн тулд хэрэглэнэ. Хэрхэн үр дүнд хүргэсэн шалтгаан нөхцөлүүдийг үзүүлснээр эсвэл хүрсэн үр дүнг харуулснаараа эсэээгээ илүү боловсронгуй болгож чадна Харьцуулалт ба ялгаа хоёр ба түүнээс олон юмны ижил төсөөтэй ба ялгаатай талыг үзүүлэхийн тулд хэрэглэнэ Тодорхойлох анализ алив төвөгтэй зүйлсийг тайлбарлах тодорхойлох категорчлах эсвэл өөрийн хувийн үзэл бодлыхоо “хэрхэн” “яагаад”-ыг тайлбарлах тайлах зорилгоор ашигладаг. Ангилал судлагдхуунаа хэрхэн шинжилсэний үндсэн дээр ангилсан эсвэл өгүүлэл эсээ бичлэгт баримталдаг нийтлэг шалгуур төрлүүдийг хэрхэн ашигласнаа харуулахыг хүссэн үед хэрэглэнэ. Ном зүй 1. Мишэль дө Монтень-Сонгомол эсээнүүд 2. Д. Галбаатар- Уран зохиолын онолын ойлголт нэр томъёоны тайлбар толь 3. Л. Норовсүрэн- Сонин бичлэгийн төрөл зүйл 4. Г. Дэлэг –Эсээ 5. С.Батсүх Л. Отгонсүрэн-Эссе бичвэр ба илтгэх шалгалт

50,000 – 40,000 жилийн тэртээ чулуун зэвсэгийн дэвшилттэй үе эхэлсэн гэж алван ёсоор үздэг байна .

Орчин үеийн хүний асуудал 


50.000 – 40.000 жилийн тэртээ чулуун зэвсэгийн дэвшилттэй үе эхэлсэн гэж алван ёсоор үздэг байна .Бүр цаашилвал Homo habilis . ergaster,Neanderthal –ийн үеээс эхлэн биологийн хувьсалын явц бүхий шатлалын эхлэлээс дээш өндөрсөж эхэлсэн ба хөдөлмөрийн багажууд илүү их сайжирсаар байсан ,Энэхүү хувьсал цаашид алгуурханаар хөгжсөн, Өөрөөр хэлвэл Homo – ийн дэд зүйл  ийн эртний  соёлын хөгжиж буй илрэл,50.000 жилийн тэртээ-Jared Diamond –зохиогч ,3 дахич The  hird Chimpanzee, - д болон өөр олон антропологичид тодорхойлохдоо бүтээлч сэтгэлгээ бий болсонтой холвон үзэж эхэлсэн явдал юм, Хүний соёл байр суурь нь хэлвэрийн хувьд дараа дараагийн үе рүү ахицтай орж эхэлсэн ; Орчин үед хүмүүсийн оршуулах арга барил нь хүртэл өөрчлөндөн хүндэтгэлтээгээр талийгчтай харицах болсон ,Арьс ширээр , хувцасыг оёж өмсөнө ,боловсронгуй арга барилтай болжээ, / Аюултай гэх амьтадыг барьж улмаар гаршуулан уналага ба ахиун хэрэглээндээ хэрэглээндээ туслуулах болсон.
 / Энэ тухай хадны сүг зурагт бэлхнээ харуулж байдаг ^ Ambrose SH (2001). "Paleolithic technology and human evolution". Science 291 (5509): 1748–53. PMID 11249821  Хөгжилийн хурд өөрчлөлтыг үүсгэн түүхэн урт удаан хувьсалын үр дүнгээр Homo sapiens – т хүрсэн , Хүн төрлөгтөны соёлын өөрчлөлт урагшилсаар хүн амийн өөр ялгаатай онцлог бүхий технологийн өвөрмөц арга барил бий болсон юм ,Жишээ нь artifacts ,,,хэв бүхий загасны дэгээнүүд товчлуур ба ясаар хийсэн нэхмэлийн зүү зэрэг нь арга барил хүмүүсийн дунд ялгаатай байгаа нь ажиглагдсан / 50.000 жилийн өмнө хүний соёл нэг ижил түвшинд байсан бололтой / Харин нийтлэг түгээмэл neanderthalensis  тархацад  технологийн иуил төстэй тал нь ажиглагдсан , ^ Mcbrearty S, Brooks AS (2000). "The revolution that wasn't: a new interpretation of the origin of modern human behavior". J. Hum. Evol. 39 (5): 453–563. doi:10.1006/jhev.2000.0435. PMID 11102266.  Онолийн хувьд орчин үеийн хүний ааш авир авьяас дадал зэрэг нь тэр үед бүрэлдсэн байх боломжтой , тэд / сэтгэлийн хөөрлөөр зорилгод хандаж эхэлсэн / , ба эрсэны эцэст шийдвэрт хүрч ,,, / бэлгэ тэмдэг символ / зураг ба соёлийн элемэнтүүд оршуулга ёс заншилийн холвоотой эд өлөгийн өргөн хэмжээны процэсс буй болсон хойшдийн /Нийгмийн өрчлөлтийн/ буюу ухаант хүний алсийн үр дагаварийг зөгнөж байна/ , шинжлэх ухааны дэвшил нь Homo sapiens sapiens –ийн ноосфер ба Биосфер хоёрын аль алинд нь зөрчилтэй асуудал үүсгэж байна, Одоогоор бид байгалийн хараатаас хэдий хөндийрч буйч зохиомол кибэр ертөнцөд эргээгээд бидний асуудал болж байна , Ф,Енгэльс хэлсэн байдаг // Гэвч бид байгалийг ялсан ялалтаараа хэт гайхуулахыг больё тэгж ялах бүрд байгаль биднээс хариугаа авдаг юм // гэсэн нь нэгийг бодогдуулж байна , Хүний хувьсал хөгжлийг судалсан алдартай эрдэмтэд 

Charles Darwin – Английн байгаль судлаач олон тооны баримтын үндсэн дээр түүхэн хувьсалын явцад шинэ зүйл үүсэж бий болохыг баталсан // On the origins of species // номоон 1859 онд бичсэн, 
Louis Leakey – Африкийн археолоич ба байгалийн түүхийг хөдөлмөрөөр ажиллаж судлан практик дээр үндэслэн судлахыг үндэс болгон африк тив дээр хүний хөгжлийн эхлэл хэмээн үзсэн анхны эрдэмтэдын нэг ,
Richard leakey – Африкийн палеонтологич ба археологич Louis Leakey –ийн хүү,
Sir Alister Hardy – Английн амьтан судлаач, хүний хувьсал сармагчинаас үүссэн хэмээх онолын таамаглагчидын нэг 
Milford H.Wolpoff – Америкийн палеонтологич тэрээр олон бүс нутагт хувьсалын өөр өөр төлөв байдагийг анх таамагласнаар тэргүүлэгч эрдэмтэн,
James Burnett – Lord Monboddo - Английн шүүгч хэл шинжлэлийн харицуулсан түүх судлаллаар эдүгээ үед хамгийн алдартай эрдэмтэнээр тооцогдож хүндлэгддэг,
Richard Dawkins – Английн (ethologist) угсаатан сүдлаач,биологийн хувьсалын онолыг дэмжигч (Генийн төвд хувьсалт өөрчлөлт явагддагийг баталсан)
J.B.S .Haldane – Английн генетикч ба биологийн хувьсалийг идэвхтэй дэмжигч,
Henry D. McHenry.–Америкийн хүн судлаач ба хүний тухай тусгайлан судлагч 
Svante Paabo – Шведийн биологич,генетикийн хувьсалын тухай тусгай судалгаа хийсэн эрдэмтэн ,
Jeffrey H.Schwartz – Америкийн физик антропологич ба биологийн антропологоор эрдэмийн зэрэг хамгаалсан,
Leanard Shlain – Америкийн мэс засалч,ба тэрээр гурван боть ном бичсэн ,
Erik Trinkaus –Америкийн гарамгай палеоантропологич ба ялангуяа Neanderthal хүний хөгжлийн мэргэжилтэн,
Sir Alister Hardy – Английн амьтан судлаач хүний хувьсал сармагчинаас үүссэн хэмээх онолыг таамагласан эрдэмтэдын нэг, 
                Зүйлийн жагсаалт 
                 Үүнд анхнаас нь хойш хүртлэх дэс дарааллаар 
•    Sahelanthropus 
o    Sahelanthropus tchadensis 
•    Orrorin 
o    Orrorin tugenensis 
•    Ardipithecus 
o    Ardipithecus kadabba 
o    Ardipithecus ramidus 
•    Australopithecus 
o    Australopithecus anamensis 
o    Australopithecus afarensis 
o    Australopithecus bahrelghazali 
o    Australopithecus africanus 
o    Australopithecus garhi 
•    Paranthropus 
o    Paranthropus aethiopicus 
o    Paranthropus boisei 
o    Paranthropus robustus 
•    Kenyanthropus 
o    Kenyanthropus platyops 
•    Homo 
o    Homo habilis 
o    Homo rudolfensis 
o    Homo ergaster 
o    Homo georgicus 
o    Homo erectus 
o    Homo cepranensis 
o    Homo antecessor 
o    Homo heidelbergensis 
o    Homo rhodesiensis 
o    Homo neanderthalensis 
o    Homo sapiens idaltu 
o    Homo sapiens (Cro-magnon) 
o    Homo sapiens sapiens 
o    Homo floresiensis                        
                              
                                Эцсийн дүгнэлт ба эргэцүүлэл
•    Хүний үүсэл гарал угсааг хувьсал хөгжлийн явцад үүссэн хэмээн агуулгын хувьд үздэг бөгөөд зарим тал дээр сүсэг бишрэл ,харь ертөнцийн удам угсаа залгамж хөгжил хэмээн үзээд ,ШУ-ны онолоор шашны бүхэллэг сургаалыг үгүйсгэж ,онолын болон логикийн тал дээр Natural principal буюу Evolution ,,,Big bang буюу  UFO зэрэг онолыг тавих нь зарчмийн хувьд үнэмшим, 
Харин шашины бүтээгч онолд юу гэж тайлвар өгөх вэ ? гэсэн зарчимын асуудал гарч ирнэ,,,
•    Хүмүүсийг нэг ангилалд оруулсан ба одоо цаашидын HOMO –ийн зүй тогтолыг ангилах явдал байхгүй гэж үзэж болохуу ? 
•    Харин үүний дараахь асуудал хүний ирээдүй үргэлжилж буй хувьсалын төлөв нь мэдээж биологийн хүчин зүйл болоод тэр дундаа механик физик химийн нөлөөлөл хөндлөнгөөс оролцсон хүчин зүйлүүд нь Homo –гийн цаашдын төлөв ямар байх вэ ? Гэх бодол төрнө 
12.21.11

Хүний ярианаас тэр хүний соёл боловсрол хүмүүжлийн хэр хэмжээ, үзэл бодол зэрэг олон зүйлийг мэдэж болдог билээ. Хүнтэй ярихдаа эхэлж мэндэлдэг ёстой Ямарч хүнтэй хэт чанга биш хэт нам биш сайн сонсогдохоор ярилцагч өөдөө ширтэхгүй зөв харж намбалаг түвшин тогтуун тайван хэт удаан биш хэт ширүүн бишээр ярьдаг ёстой.

Ярих ярилцах урлаг

Хүний ярианаас тэр хүний соёл боловсрол хүмүүжлийн хэр хэмжээ, үзэл бодол зэрэг олон зүйлийг мэдэж болдог билээ.
Хүнтэй ярихдаа эхэлж мэндэлдэг ёстой Ямарч хүнтэй хэт чанга биш хэт нам  биш сайн сонсогдохоор ярилцагч өөдөө ширтэхгүй зөв харж намбалаг түвшин тогтуун тайван хэт удаан биш хэт ширүүн бишээр ярьдаг ёстой.

Хуруугаараа чичиж дохиж  зангах мэтээр элдэв маяг хөдөлгөөн үзүүлэн хэт цээргүй марзан бүдүүлэг ярих ёсгүй. Хэт мэдэмхийрч үнэмшилгүй ярих худал хэлэх хүн гүтгэх муулах, шоолох, элэглэх, доромжлох, үл тоомсорлох дүр үзүүлэн ярих ёсгүй. Хүний ажил албаны цаг алдуулахгүйгээр товч бөгөөд тодорхой ярьдаг нь соёлт хүний ёс. Боловсрол соёлтой ухаалаг хүмүүс ярих явцад санал зөрвөл уурлаж хэрэлдэхгүйгээр учраа олдог.
 Монголчууд хэрэлдэх, маргалдах, нудрага зөрүүлэхийг ихэд цээрлэдэг уламжлалтай. Хүнтэй ярихдаа хуурмаг инээн зохицгүй байдал гаргахгүйгээр нүүрний баясгалантай ярьдаг,
 Хэрэггүй үг хов яриа буюу хүний ам булааж уралдан ярих ёс огтхонч байхгүй. Хүнийг муулах, шалгаах, өөрийн бодлоо тулгах хувийн амьдралыг нь хэт сонирхох, сонсож мэдэх гэж шалгаах, сонссон дуулсанаа ярих, цуу тараах гадаад үг оруулж ярих олуул байхдаа шивнэж онцгойрон ярих бичгээр харилцах ёсгүй.
Хүнтэй ярихад хатуу баримтлах зарчим бол яриа дуусных нь дараа ярьдаг ёстой. Ам булааж уралдан хэрэггүй дэмий эх захгүй ярихад манай ард түмэн ихэд дургуйцэн эмээлээ гэдсэндээ авсан морьтой зүйрлэн зэмэлдэг.
Монголчууд нууц алддаггүй ёстой. Ярихдаа этгээд үг зүхэл огтхон ч хэлдэггүй. Ялдамд тэмдэглэхэд зүхлийг хараал хэмээн ярих нь язгуураас  буруу зүйл мөн.
Хараалыг хэн дуртай нь хийж чаддаггүй. Хараал хийх тусгай ёс журам байдаг агаад хараал хийхийг ихэд хориглон цээрлэж, сүм хийдэд хараалийн сударийг нууцлан хадгалдаг.
 Харин зүхэж хэлхэд баримтлах ёс журам гэж байдаггүй. Хэн дуртай хүн сэтгэл хямарсан, бачамдсан сандарсан зэрэг үедээ сэтгэлийн хөдөлгөөндөө хөтлөгдөн санамсаргүй хэлдэг бүдүүлэг хэллэг юм. Ийм тул хараал биш зүхэл хэмээн ярьж хэлэх нь зөв юм.
Ярилцаж дуусныхаа дараа заавал талархал илэрхийлдэг юм. Жишээ нь: Та сайхан ярьлаа гэх мэт, ярилцах явцад санал зөрвөл маргадгүй жишээ нь: Та ухаантай хүн тул зөвөөр ойдгоно гэдэг итгэж байна гэх мэт талархана.
Хүнтэй ярихдаа шанаагаа тулж ярьвал зовлон учрана хэмээн ихэд цээрлэнэ. Ташаагаа тулах буюу хуруугаараа чичиж дохиж  зангаж  элэглэн шоолож, дооглон ярих, гүтгэх, доромжлох хов ярих, өөрийгөө магтах хүн муулах, ам булааж уралдан ярих соёлгүй бүдүүлэг ярихыг ихэд хориглон цээрлэдэг.
Эх захгүй эрээ цээргүй яривал “Аавын цээж” хэмээн дургүйцдаг. Хэт чанга ярьвал “Муу хүний дуу их”, хов ярьвал “Урт хошуутай”, шивнэж ярьвал “Шивнээ үг биед халтай хэмээн ярьж зөвлөдөг. Ёс алдсан хүнийг зөвлөж сургадаг уламжлалтай.


ЁС СУРТАХУУНЫ СОЁЛ
Ёс суртахуун нь хүмүүсээс  нийгэм төр олон нийт хүн хүнтэйгээ гэр бүлтэйгээ харилцаж байгаа харилцааг зохицуулагч ёс суртахууны зан үйлийн олон талт харилцааны нэгдмэл цогц юм.
Ёс суртахуун хүний хэрэгцээнээс үүссэн / ахуйн хэрэгцээ, нийгмийн хэрэгцээ/ хүний хийж байгаа алхам үйлдэл бүхэн ёс суртахууны агууллагатай хүний өмсөж зүүх идэх уух хэлэх ярих зэрэг нь ёс суртахуунтай холбоотой. Иймээс ёс суртахуунийг өргөн хүрээнд авч үздэг.
Ёс суртахууныг гурван хэсэгт хуваана.
1.Ёс суртахууны харилцаа
2.Ёс суртахууны парактик үйлдэл
3.Ёс суртахууны ухамсар
 Ёс суртахууны харилцааг 4 хуваана
    а.Хүн хүнтэйгээ харилцах харилцаа
    б.Хүний эд юмстэй харилцах харилцаа
    в.Хүн байгаль орчинтой харилцах харилцаа
    г.Хүн өөрөө өөртэйгөө харилцах харилцаа
Ёс суртахуун нь дараах чанаруудтай
    а.Шудрага байдал
    б.Зарчимч байдал
    в.Амласнаа биелүүлдэг
    г.Ёс журамтай
    д.Үнэнч цэгцтэй байх ёстой
    е.Бусдад санаа тавьдаг
    ё.Бусдыг хүндэтгэдэг
    ж.Иргэний үүргээ ухамсарладаг
    з.Аливаа юмыг чин сэтгэлээсээ хийдэг
    и.Найдлага хүлээхүйц
Эдгээр ёс суртахууны арван зарчим юм
Ёс суртахуун томоохон байр суурь эзэлдэг ойлголт нь зан суртахууны эгэл жирийн хэм хэмжээ гэнэ. Үүнд:
    1.Энгийн даруу ба ихэмсэг, сагсуу зан
    2.Эелдэг эвсэг ба хэрцгий хэдэр зан
    3.Үнэнч чулуун зорьмог ба хулчгар зан
    4.Хатуужил тэвчээртэй ба туйлбаргүй зан
    5.Хачир хянамгай ба хөнгөн хийцвэр зан
    6.хичээнгүй нямбай ба салан задгай зан
    7.Нийтлэг нийлэмжтэй зан ба зожиг зан
    8.Ичих эмээх ба хэнэггүй ичгүүргүй зан
- Тэнэггүүдийн дунд амьдрахад нас даанч урт юм
- Их эрдэмийг сурхад нас даанч богино юм
                            / Б.Ренчин /
- Хүүхдийг багаас нь аливаа зүйлээр битгий цатга – эд чимэг гоёл амттан тэр хүн чинь том болоходоо хэт самаан муу хүн болж  хүмүүждэг.
- Ёс журамгүй хүндэтгэл – бужиглаан болж хувирдаг
- Ёс журамгүй болгоомжлол – айдас болж хувирдаг
- Ёс журамгүй зориг – самуун болж хувирдаг
- Ёс журамгүй чулуун зан – бүдүүлэг авир болж хувирдаг
- Самуун, айдас, бужигнаан, бүдүүлэг авир
Эцэст нь дүгнэхэд : Хүнийг муулсан хүнийг жигших хэрэгтэй. Зоригтой мөртлөө ёс журмыг  дагахгүй хүнийг  жигших хэрэгтэй. Хүнийг гүжирдсэн хүнийг жигших хэрэгтэй. Иймд дэмий мөртлөө бодлогогүй хөдлөхийг жигших хэрэгтэй. Мөн бие гүйцээгүй залуу насанд дурлал цэнгэлийг чадал орсон идэр насандаа зодоон цохионыг бие махбодь суларсан өндөр насанд шуналыг тэвших хэрэгтэй. Энэ нь ёс зүйн зарчим юм.

Аливаа нийгэм боловсролоор дутвал бүдүүлэг харанхуй болдог. Ёс зүйгээр дутвал цэвдэг зэрлэг болдог гэдгийг байнга санаж явах ёстой. Ийм учраас хүний өдөр тутмын ахуй амьдрал ажил үйл бүхий л ажиллагаандаа хэвшүүлбэл зохих чухал зүйл юм. Мөн ёс зүй нь хүнийг чиглүүлэгч юм. Хүн зүг чигээ алдвал буруу тийшээ явна. ёс суртахуунаа алдвал хүн биш болж хувирдаг.
Газар үзэж олон хүнтэй уулзаж мэдлэг боловсролоо дээшлүүл. Нэг газраа байгаад байвал нэг хэв загвараар зорилгогүй өдөр тутамын хэвшсэн ажилтай байвал хүн хөгжихгүй.
 Ингэхдээ ёс зүйгээ алдаж болохгүй. ёс зүйг баримталдаг хүн аливаад өөрийгөө хянаж  бодлоготой ярих яриагаа цэгнэн харицах хүнийг хүн ёсоор хүндэтгэдэг. Зан заншлаа мэддэг байх хэрэгтэй. Эмэгтэй хүн хамгийн ухаалаг байх хэрэгтэй. Ухаалаг хүн үлгэрлэн дуурайлган чанартай байна. Хүн хүнийхээ төлөө амьдрах хэрэгтэй. Бидний энэ амьдарч байгаа нийгэм хатуу юмаа. Ядуу байгаагийн гол шалтгаан нь хувь хүнээс шалтгаална. Хувь хүний нийгэмд эзлэх байр суурь  :
1.Эхлээд өөрөө төлөвшинө.
2.Өрх гэрээ авч явах ухаан зорисон зорилгодоо хүрэхийн төлөө тууштай тэмцэгч нэг зангаараа байх хэрэгтэй.
Өөрийгөө сурч боловсрохыг  мэдлэгээ дээшлүүлэх мэдээ мэдээлэл авахыг байнга хэрэгжүүлэх хүнийг сайнаар бодож яв. Хүний сайн талыг олж харсан хүн өөрөө сайн хүн байна.
 Багшийн хэв загварыг 3 хэсэгт хувюаана.
    Мэдлэг төвтэй
    Б ие хүний хөгжил
    Мэдлэг болон бие хүний хөгжил хосолсон байна.
Хөгжсөн багш гэсэн тодорхойлолтонд :
    Харилцааны өндөр соёлтой заах арга зүй ,ур чадвартай.
    Хүний болон хүүхдийн үгийг хүлээж авдаг
    Хүүхдэд хайртай
    Нийгмийн аль ч салварт идэвхтэй оролцдог
    Биеэ авч явах соёл өндөр эелдэг боловсон байна.
Хөгждөггүй хүн гэсэн тодорхойлолтонд:
    Хүн хайралдаггүй  хүн
    Сэтгэлээ онгойлгодоггүй хүн
    Бусдыг уучилдаггүй хүн
    Бусдын өмнө үүрэг хүлээдэггүй хүн
    Бусдад анхаарал халамж тавьдаггүй хүн
    Бусдын үгийг сонсдоггүй хүн хувиа хичээдэг хүн
Гомдол хадгалаагүй сэтгэл ариун байдаг.
Боловсролтой хүн:
    Өөрөө өөрийнхөө өмнө хариуцлага хүлээх чадвартай
    Оюуны танин мэдэх боломжоо ашигладаг
    үйлдвэр аж ахуй эрхлэх чадвартай
    Хамт олонтой нийцтэй амьдрах чадвартай
    Гоо зүйн мэдрэмжтэй байж урлаг уран сайхныг мэдэрдэг
    Улс төрийн талаар өөрийн гэсэн үзэл бодолтой шийдвэр гаргах чадвартай
хүнийг хэлнэ.

Материаллаг амьдрал бол бидний анхдагч жинхэнэ төлөв байдал биш. Сүнс (жинхэнэ эго, жинхэнэ “Би”) бол цэвэр бурханлаг эрчим бөгөөд чанарын хувьд бүдүүн ч тэр, мөн нарийн ч тэр материас ялгаатай. Сүнсний зориулалт буюу дхарма бол үйлчлэн зүтгэх явдал. Анхдагч жинхэнэ төлөв байдалдаа бол бие даасан сүнс эрчмээ үйлчлэл зүтгэлийн мөнхийн объект Дээд Сүнс буюу Дээдийн дээд Бодьгалд зориулдаг.

Материаллаг амьдрал бол бидний анхдагч жинхэнэ төлөв байдал биш. Сүнс (жинхэнэ эго, жинхэнэ “Би”) бол цэвэр бурханлаг эрчим бөгөөд чанарын хувьд бүдүүн ч тэр, мөн нарийн ч тэр  материас ялгаатай. Сүнсний зориулалт буюу дхарма бол үйлчлэн зүтгэх явдал. Анхдагч жинхэнэ төлөв байдалдаа бол бие даасан сүнс эрчмээ үйлчлэл зүтгэлийн мөнхийн объект Дээд Сүнс буюу  Дээдийн дээд Бодьгалд  зориулдаг.
            Ухамсрын гажуудсан төлөв байдалд орсон сүнс алдагдсан, гээгдэж цөхөрсөн байдалтай болдог бөгөөд түүний бүхий л эрчим нь  сүнсний материаллаг төсөөллийн биелэл— хуурамч эгоны эрхшээл  захиргаанд ордог. Шримад Бхагаватамын (11.28.15)-д: “Уй гашуу уйтгар гуниг, баяр хөөр, уур хилэн, хомхойрол шунахайрал, төөрөгдөл эндүүрэл болон шунаг сувдаг хүслүүд, мөн  тэрчлэн  төрөлт болон үхэл— энэ бүгдийг цэвэр ариун сүнс биш, харин хуурамч эго л амсаж эдэлж, тэсэж туулдаг.”

 Өөрийгөө материтай эндүүгээр адилтгасан энэхүү жам ёсны бус төлөв байдалд  сүнсний эрчим нь  материаллаг мөн чанарын гурван гунуудын янз бүрийн байдлаар зохицон нийцэж холилдсон холилдоон сүлжилдээний бүхий л, олон янз бүхий хий хуурмаг байдалд үйлчлэн зүтгэхэд үрэгдэн шамшигддаг.
Сүнсний энерги буюу эрчим гэж юу вэ? Сүнс бол бодьгал. Тодорхойлолтоор бол, мэдрэхүйтэй хийгээд шийдвэр гаргах чадвартай амьд оршнолыг бодьгал гэдэг. Шийдвэр гаргах болон мэдрэхүйтэй  байх гэсэн энэ хоёр зүйл нь  сүнсний үндсэн хоёр эрчмийг тодорхойлдог. Шийдвэр гаргах гэдэг нь мэдлэгийн эрчмийг, харин мэдрэхүйтэй байна гэдэг нь цэнгэл жаргалын эрчмийг заадаг. “Би бол мэдэх, ойлгох чадвартай.” болон “Би бол цэнгэн жаргаж, хайрлаж чаддаг.” гэдгээ хэн бүр ойлгодог.
Эдгээр эрчмүүд нь, тэдгээрийг юугаар ч хязгаарлаж, арилгаж үгүй болгох боломжгүй гэдэг утгаараа үндсэн эрчмүүд юм. Эдгээр эрчмүүд нь итгэл бишрэл зэрэг сэтгэл зүйн олон ойлголтуудыг тодорхойлох болон сэтгэл зүйн үзэгдлүүд хийгээд феномен (онцгой гойд зүйл)-г гүн гүнзгий ойлгоход туслах эхлэлийн цэг нь болж өгдөг.
Эдгээр хоёр эрчим нь хуурамч эго-гоор нэвтрэн гарснаар гажуудсан хэлбэртэй болдог: 1) Цэнгэл жаргалын эрчим нь бүдүүн түвшний буюу бие махбодийн  таашаал ханамж эдлэх болон нэр цуутай болох,  алдар хүндэтгэлд хүрэх, бусдаас ялгарч товойн гарах гэх мэтийн нарийн түвшний  эрмэлзэл гэсэн хэлбэртэй хүсэл тачаал, шунахайрал хомхойрол болон хувирдаг.
  2)  Мэдлэгийн эрчим нь материаллаг ертөнцийг таньж мэдэх болон ийнхүү таньж мэдсэнээр түүнийг эзэмшин захирах гэсэн эрмэлзэл болж  өөрчлөгддөг. Энэ бол мэдлэгийн тусламжтайгаар материаллаг мөн чанарыг буюу байгалийг эрхшээлдээ оруулах гэсэн шунал юм.

Цэвэр ариун сүнсэнд мэдлэгийн болон цэнгэл жаргалын гэсэн  энэ хоёр эрчим мөн л угийн байж байдаг. Гэхдээ түүнд байдаг эдгээр эрчим нь үл ялих буюу  хязгаарлагдмал хэмжээтэй болно. Харин Кришнад бол тэдгээр эрчмүүд хэмжээлшгүй хязгааргүй их хэмжээтэй байх бөгөөд байнгад өсөн нэмэгдэж байдаг.
Сүнс өөрийн танин мэдэхүйн (Бурханыг таньж мэдэхийг эрмэлзэн байгаа) болон цэнгэл жаргалын (Бурханы мэдрэхүйд хайр дүүрэн үйлчлэн зүтгэхийг эрмэлзэн байгаа) үл ялих өчүүхэн бага чадвараа  Кришнад зориулах аваас Тэрээр ийм сүнсийг мэдлэг болон цэнгэл жаргалын  Өөрийн хэмжээ хязгааргүй эрчмээрээ дүүргэн бялхаадаг. Ингэснээр сүнс цэнгэл жаргалын болоод ойлголт ухаарлын далайд умбадаг. Бидний зориулалт бол энэхүү далайд сэлэн умбах явдал. Ийн умбаж байгаа төлөв байдлыг Бурханыг хайрлах хайр гэж нэрлэдэг. Санскритаар бол кришна-према-бхакти. Энэ бол бидний амьдралын жинхэнэ зорилго.
Кармын үндсэн үзэл баримтлал.
Карма гэдэг үгийн ерөнхий утга бол “үйл ажиллагаа”, “үйлдэл”, “үйл” эсвэл “ажил хөдөлмөр”. Карма гэдэг үг нь кри буюу “бүтээх, үр дагаврыг бий болгох” гэсэн утга бүхий санскрит үндэснээс гаралтай. Өөрөөр хэлбэл, карма нь тодорхой үр дүн, үр дагаварт хүргэдэг үйл.
Амьд оршнол материаллаг ухамсартай  байгаа цагтаа материаллаг бие махбодид орон материаллаг ертөнцөд  үйл хөдлөл хийдэг. Эдгээр үйл нь оршин байгаа тухайн бие махбодийн нь амьдралын үргэлжлэх хугацааны дотор боловсорч гүйцэн илэрч гарахааргүй тийм үр дагавруудыг ч бий болгодог. Иймэрхүү төрлийн үр дагаврууд нь хуримтлагдсаар амьд оршнолын ирээдүйн амьдралуудынхаа аль нэгэнд авах шинэ бие махбодийн хувь тавилангийн үзүүлэлтүүдийг тодорхойлж хэлбэржүүлэн бий болгодог. Ийнхүү сүнс одоогийн энэхүү бие махбодидоо оршин байхдаа өөртөө зориулан ирээдүйд аван төрөх шинэ бие махбодио аажмаар бий болгодог хэрэг. Үүнийг карма гэж нэрлэдэг. Карма бол материаллаг ухамсрынхаа хүчээр материаллаг шинэ бие махбодио аажмаар бүтээж бий болгох явдал юм. Ийм амьд оршнол  хуучин бие махбодио үхсэний дараагаар шинэ бие махбодид шилжин ордог.


Кармендрийа.
Энд бид “карма” гэдэг нэр томъёог зөвхөн, материаллаг бие махбодийг аван төрсөн  амьд оршнолуудтай холбоотойгоор авч үзэх болно. Материаллаг эрчим бидэнд 1) ам (ярих, идэх гэсэн хоёр үүрэг бүхий), 2) гар, 3) хөл, 4) генитал болон 5) анус буюу шулуун гэдэс гэсэн үйлийн таван эрхтэн бүхий бие махбодийг өгдөг. Мэдрэхүйн эдгээр эрхтэнгүүдийг мэдрэхүйн үйлийн буюу ажлын эрхтэнгүүд гэж нэрлэдэг (Санскритаар  кармендрийа гэдэг.).
Амьдралын доод түвшний хэлбэрүүдэд эдгээр эрхтэнгүүд мөн л байдаг, гэхдээ тэдгээр нь хүнийхтэй харьцуулахад танигдахын аргагүй өөр, ялгаатай. Энэ тохиолдолд бид тэдгээрийг доорхи байдлаар тодорхойлж болно:
—Хоол тэжээл идэх эрхтэн
—Өөрийгөө хамгаалах  болон олз олбор олох эрхтэн
—Явах, хөдлөх эрхтэн
—Үржлийн эрхтэн
—Бие махбодиос ялгадас гадагшлуулах эрхтэн
Адгуусан амьтад ер нь бол дөрвөн хөл дээрээ явдаг бөгөөд урд хөлүүд нь  мөн тэдний “гарын” үүргийг гүйцэтгэх нь олонтаа. Гэхдээ  үүнийгээ зөвхөн урд хөлөөрөө биш, мөн хойд хөлөөрөө гүйцэтгэх тийм хангалттай чадварыг хөгжүүлсэн байх нь ч бий.  Тухайлбал, сүүлнийхээ тусламжтайгаар модноос дүүжлэгдэн байгаа үед тэдний хувьд сүүл нь хөлийнх нь үүргийг гүйцэтгэдэг. Зааны хувьд хошуу нь түүний гарын үүргийг гүйцэтгэдэг. Модны хувьд хоол тэжээлээ авах  буюу идэх хооллох эрхтэн нь  түүний үндэс. Бактер болон микробуудын хувьд  энэ болгоныг нэг эрхтэн буюу мембран гүйцэтгэдэг хэдий ч энэ бүх үүргүүд мөн л  бүгдээрээ байдаг.
Бурханлаг сүнс бүрт үйлийн таван мэдрэхүй  угийн байдаг. Амьд оршнол өөрийгөө материтай адилтган үзэж эхэлмэгц хуурамч эго түүнээс бүхий л эрчмийг нь, түүний дотор мөн мэдрэхүйг нь  сорон аваад материт оруулж шингээн түүнийг амилуулдаг. Эдгээр мэдрэхүйнүүдийн хүний бие махбодид  илэрч тодорч байгаа байдал нь  тэдгээрийн анхдагч  жинхэнэ бурханлаг байдалдаа ямархуу байдагтай  онцгой ойр дөхөм.
Кармын хоёр үндсэн тодорхойлолт.
Карма гэдэг үг олон утгатай. Энэ үг хэд хэдэн үндсэн гол  утга санааг илэрхийлдэг боловч бид  тэдгээрээс зөвхөн  хоёр үндсэн голыг нь авч үзэх болно. Бусад утгууд нь бидний авч үзэж буй хүрээнээс халин гарсан асуудлуудтай холбогдох учраас тэднийг авч үзэлгүй орхих болно.
Карма гэдэг үгийн эхний утга бол бие махбодийг аван төрсөн амьд оршнолын үйлийн таван эрхтэнгүүдийнхээ (кармендрийа) тусламжтайгаар хийж үйлдэж байгаа үйл ажиллагаа, үйл буюу ажил хөдөлмөр юм.  Энэ үйлийн нийлбэр үр дүн нь карма гэдэг үгийн хоёр дахь утга болно. Үүнийг мөн адил төстэй утгаар “үйлийн үр дагавар”, “кармын хариу үйлдэл” эсвэл зүгээр л  “хувь заяа, тавилан” гэж нэрлэдэг.

Хүн амьдралынхаа туршид үйл ажиллагаагаа янз бүрийн гунууд дахь  сэдэл шалтгааныг удирдлага болгох хийгээд үйл ажиллагаагаа янз бүрийн гунуудад эрхэлж явуулснаар олон янзын үйлүүд үйлддэг. Амьдралын эцэст, төгсгөлд үр дагавруудын нийлбэр  дүн тооцоологдож, бодогдож  амьд оршнол дараагийн төрөлтдөө шилжин ордог. Кармын үр дагаврынх нь ихэнх нь цэвэр ариунд оногдож байх аваас сүнс хүнээс илүү дээд оршнол болж дээд гаригууд дээр төрдөг. Нийлбэр дүнгийн ихэнх нь хүсэл тачаалд оногдож байх аваас дунд түвшний гаригууд дээр хүн байдлаар, харин харанхуй мунхагт оногдож байх аваас  адгуус амьтан болж эсвэл түүнээс доошхи төрлийг авдаг.
Тахилга өргөл болон оноогдсон үүргүүдээ цэвэр ариуны гунад биелүүлж байх нь хүний кармыг сайжруулдаг гэж Ведэд заадаг. Тахилга өргөлийн  бүхий л хэлбэр төрлийн  оргил нь буюу дээд цэг нь  зөвхөн л, Бүхний Дээд Бурханд чин бишрэлтэйгээр  үйлчлэн зүтгэхэд чиглэгдсэн  үйл ажиллагаа байдаг. Ийм үйл ажиллагааг трансценденталь карма буюу наишкарма гэж нэрлэдэг. Ийм үйл ажиллагаанд өөрийгөө зориулж байгаа сүнс  төрөлт үхлийн эргэлдэх хүрднэээс бүрнээ мултран ангижирч чадна. Тэгэхлээр, кармын сэдэв нь дахин төрөлт болон ангижралын сэдэвтэй нягт холбоотой.
Дээд Сүнсний үүрэг роль.
Дээд Сүнс бол Бурханы Бодьгалын  хувилгаан дэлгэрэл дүр бөгөөд амьд оршнол бүрийн зүрхэнд болон  орчлонгийн атом бүрт залран байдаг. Дээд Сүнс бол бие даасан сүнсний удирдлага болгож  буй сэдэл шалтгаан болон түүний бүхий л хүсэл болоод үйлүүдийн гол гэрч. Бхагавад Гитагийн (13.23)-д батлан өгүүлсэнчлэн, Дээд Сүнс ажиглах болон зөвшөөрөх (буюу бидэнд бол өөгшүүлэх гэсэн утгаар санагдаж байж болох) гэсэн хоёр үүргийг гүйцэтгэдэг. Дээд Сүнс гэрч болж байгаа  үйл (буюу карма) нь кармын үр дагавар хэлбэртэйгээр  материаллаг эрчмийн тусламжтайгаар нэг бол урамшуулагддаг эсвэл  шийтгүүлдэг. Дээд Сүнс бүгдэд огтын алагчлалгүйгээр, бүрнээ шудрага ханддаг. Бурханы Бодьгалын хувилгаан дэлгэрэл болохын хувьд  Тэрээр энэ ертөнцөөс юу ч үл хүсдэг. Түүнд хэнээс ч, юу ч хэрэггүй. Дээд Сүнсний хийж үйлдэж байгаа бүхэн хэнд ч, эсвэл юунд ч татагдах болон үл татагдахын нөлөөн дор оролгүйгээр болзолдож нөхцөлдсөн сүнсэнд  үйлчлэх явдал. Иймээс Дээд Сүнс бол ямар ч өө сэвгүй, шудрага.
Сонголт хийх хязгаарлагдмал эрх чөлөө.
Сонголт хийх боломж бол бидэнд үргэлж байдаг. Бид үйлдэх үйлээ эрх чөлөөтэйгөөр сонгодог, гэхдээ харин үр дагаврыг  нь сонгох эрх чөлөө бол  байхгүй. Үйлийн үр дагаврууд нь өөрийн ээлжиндээ үйлийг сонгох, тэдгээрийг сужать, эсвэл тэр хэвээр нь орхих бидний боломжийг өргөжүүлдэг.
Бурханлаг ертөнцөд л сүнс хамгийн өргөн сонголтыг хийх боломжтой байдаг. Энэхүү сонголт хүслийн хоёр  төрлөөс бүрддэг. Хүслийн эхний ангилал— энэ бол  Бурханы Бодьгалд үйлчлэн зүтгэх хүсэл. Энэ ангилалд тоо томшгүй олон янзын хувилбарууд багтдаг. Хоёр дахь ангилалд  материаллаг ертөнцөд очин тэнд аз жаргалыг эдлэхээр  Кришнагаас салан холдох гэсэн хүсэл хамаарагддаг.
Бүхний Дээд Бурханд үйлчлэн зүтгэхийг хүсэж байгаа цагтаа амьд оршнол бурханлаг ертөнцөд оршсон хэвээр байх бөгөөд үйлчлэн зүтгэх гэсэн түүний сонголт  үргэлжид хувиршгүй, хэмжээ хязгааргүй  хэвээр байдаг. Үйлүүд нь уяж хүлэн цаашдын үйл ажиллагааг бий болгох тийм үр  дагавруудыг  дагуулдаггүй, авчирдаггүй. Энэ бол жинхэнэ эрх чөлөө.
Харин материаллаг ертөнц дэх бидний сонголт хийх эрх чөлөө  өнгөрсөн үйл ажиллагаануудын үр дагавраас болж хязгаарлагдмал байдалтай болдог. Заримдаа хүн өөрийн “тоглож буй тухайн дүр” буюу оршин байгаа бие махбодиосоо хамаараад урам хугардаг, тэр бүү хэл ичих болон уурлаж бухимдах ч явдал гардаг. Гэхдээ л түүнд өөр сонголт байдаггүй, тэрээр өөрийн байхыг хүсэж байгаа тийм байдлаараа байж  чаддаггүй.
Болзолдож нөхцөлдсөн сүнсний тодорхойлолт.
Шрила Прабхупадагийн номуудад “болзолдож нөхцөлдсөн сүнс” гэдэг үг олонтаа тааралддаг. Энэ ойлголт чухам юу гэсэн утгатай үг болохыг тодорхойлох нь чухал.
“Өөрөө л цэнгэн жаргах гэсэн төгс төгөлдөр бус хүслээсээ болоод  материаллаг нөхцөл байдлаас хамааралтай болчихсон байгаа бурханлаг сүнсийг болзолдож нөхцөлдсөн сүнс гэж нэрлэдэг.”
Цэвэр бурханлаг сүнсэнд  аз жаргалтай байхын тулд  ямар ч материаллаг нөхцөл огтын хэрэггүй. Материаллаг дурлан татагдлаасаа салж ангижирснаар сүнс энэхүү материаллаг ертөнцөөс бурханлаг ертөнц рүүгээ буцаж харьдаг.
Сүнс өөрийгөө аз жаргалтай байлгахын төлөөнөө материаллаг нөхцлүүдийг хэдийчинээн ихээр  хүсэж хэрэглэж байна, төдийчинээн ихээр болзолдож нөхцөлддөг. Болзолдож нөхцөлдсөн байдлын  их эсвэл бага гэдэг нь сүнсний өөртөө бий болгож байгаа хүслүүдээс хамаардаг. “Хүсэл бол амьд оршнолын болзолдож нөхцөлдсөн байдлын нарийн хэлбэр.” гэж Бхагавад Гитагийн (5.15)-ын тайлбарт өгүүлдэг.
Материаллаг болзолдож нөхцөлдсөн байдлын олон хэлбэрүүд байдаг: Тухайлбал, хүйс, нас, яс үндэс, мэргэжил, нийгмийн бүлэг гэх мэт болон өөр бусад. Тэр бүү хэл, хүн ч гэсэн болзолдож нөхцөлдсөн байдлын мөн л нэг хэлбэр. Эдгээр материаллаг нөхцлүүдийн олныг нь бид өөрчлөх чадваргүй. Тэр бүү хэл хичээж чармайгаад ч тэр. Иймд матери бол сүнсийг амьдралын олон орчин,  хүрээгээр боож хязгаарладаг.
Харанхуй мунхаг дахь хувь заяаны  тухай төсөөлөл.
Тэгвэл, бидэнд ямар нэгэн эрх чөлөө гэж ер нь байдаг юм уу? Бидний сэтгэл зоригийн чөлөөт сонголтын илрэл болох үйлүүд эь угийн урьдаас тогтоогдчихсон, тодорхойлогдчихсон байдаг гэж үү? гэж асууж байж болно. Хэн ингэж урьдаас тогтоож тодорхойлдог юм бэ? Дээд хүч, Дээд Сүнс.
Гэхдээ Дээд Сүнс бүгдийг ийнхүү урьдаас тодорхойлчихдог байх аваас бие даасан сүнс ямар ч хариуцлага үүрэхгүй. Тэрээр өөрөө юуг ч шийдэхгүй байх учраас юунд ч буруудахгүй, хэрвээ шийдэх аваас, түүний бүхий л шийдвэр нь мөн л хэдийнээ урьдаас тодорхойлогдчихсон байх учраас жинхэнэ шийдвэр биш байх болно. Хэрвээ ийм байдаг юм бол энэ ертөнцөд болж байгаа  муу муухай бүхний хариуцлагыг хэн үүрдэг юм бэ? Бурхан. Тэгвэл Бурхан бол хувь заяа муутай, золгүй сүнснүүдийг зовлон шаналалд нэрвэгдүүлж байдаг бүхнээс хүчирхэг, харгис хэрцгий тамлагч зовоогч болж таарах нь ээ. Та үүнд итгэж байна уу?
Гэхдээ хоёр асуулт гарч байж болно: “Ийм бодлыг та хаанаас авч байна? Тэгвэл амьдралд ямар учир утга байна вэ?” Эдгээр асуултанд хариулах нь төвөггүй, хялбархан: 1) Бид үүнийг өөрсдийн ухаанаасаа л авсан. 2) Амьдралд ямар ч утга учир байхгүй. Иймээс хувь заяандаа л гомдоллох болон харамсан гашуудаж гаслан шаналахаас өөр юу ч бидэнд үлдэхгүй. Учир шалтгаангүйгээр гаслан шаналах нь харанхуй мунхагийн гунын шинж чанар. Ийм хүмүүсийг фаталистууд гэж нэрлэдэг.


Хүсэл тачаал дахь эрх чөлөөний тухай ойлголт төсөөлөл
Хувь заяа буюу карма зэрэг ийм зүйлс огт байдаггүй гэж хэлж ярьдаг хүмүүс байдаг. Америкийн кино болон видео бүтээгдэхүүнүүдэд дүрслэн үзүүлдэг дэлхий дээр байж болохын аргагүй хүнд бэрх гадаад нөхцөл байдлуудыг даван туулж буй хүний дүр орчин үед хүмүүсийн дур сонирхлыг онцгой ихээр татаж, маш ихээр алдаршиж байна. Гэхдээ Шрила Прабхупада ийн өгүүлдэг: “Демонууд мэдрэхүйдээ таашаал ханамж эдлүүлэх явдал бол амьдралын дээдийн дээд  зорилго гэсэн бодлыг  даган баримталдаг бөгөөд энэ төсөөллөө үхэн үхтлээ хадгалсаар явдаг. Үхлийн дараа амьдрал байдаг гэдэгт ч тэр, амьд оршнол өөрийн кармагаас  буюу энэ ертөнц дэх үйлээсээ хамаараад янз бүрийн бие махбодийг авдаг гэдэгт ч тэр тэд итгэдэггүй. Ар араас нь угсруулан боловсруулах тэдний амьдралын төлөвлөгөөнүүд дуусч төгсөнө гэж хэзээ ч байдаггүй. Би иймэрхүү  демонлог ухаан бодол бүхий нэгэн хүнийг таньдаг байсан ба тэрээр үхэл нь ирчихээд байсан үед, дуусгаж амжаагүй байсан гэх төлөвлөгөөнүүдээ биелүүлж хэрэгжүүлэхийн тулд  амьдралыг нь цааш дөрвөн жилээр уртасгаж өгөхийг эмчээс гуйж байсан. Эмч амьдрах хугацааг нь тэр бүү хэл агшин зурын төдий хэмжээгээр ч гэсэн уртасгаж сунгаж чадахгүй гэдгийг иймэрхүү тэнэгүүд мэддэггүй. Цаг нь буюу ээлж нь ирсэн л бол хүн юу хүсэж байна гэдгийг хэрэгсэж үздэггүй. Тогтоогдсон хугацаанаас секундын төдий ч гэсэн илүүтэйгээр амьдралыг таашаахыг байгалийн хуулиуд зөвшөөрдөггүй. Демонлог хүмүүс өөрийн хүч чадалд л итгэхээс биш өөрийнх нь хүрч, гаргаж байгаа бүхий л амжилтууд түүний өнгөрсөн үедээ үйлдсэн сайн үйлүүдийн нь хариу, үр шим гэдгийг бол мэддэггүй. Энэ бүхэнд хүрэх боломж түүнд олгогдсон болохоос биш, тэр үүнд өөрийнхөө хүчээр хүрсэн юм биш. Гэвч энэхүү боломжийг өгч олгож байгаа учир шалтгаануудын талаар ямар ч ойлголт түүнд байдаггүй. Энэ бүх эд баялаг бол өөрийнх нь  хүч чармайлт, хичээл зүтгэлийн үр дүн гэж  тэр үздэг. Демонууд өөрсдийн үйл ажиллагааны хүчинд л итгэхээс биш, кармын хуульд бол үгүй. Энэ хуулийн дагуу бол хүн өндөр дээд гарал язгуур, байр суурьтай гэр бүлд төрөх, маш баян, маш өндөр боловсролтой, эсвэл маш гоо үзэсгэлэнтэй байх явдал нь түүний өнгөрсөн амьдралдаа хийж үйлдсэн сайн үйлүүдийн нь хариу, үр дүн юм. Тэгэхэд демонлог шинжтэй хүмүүс, энэ бүх зүйлс тохиолдлын чанартайгаар хийгээд өөрсдийнх нь шинж чанарын ачаар л болж явагддаг хэмээн боддог. Хүмүүс янз бүрийн байдалтай байх, тэдний гоо үзэсгэлэн, боловсрол гэх мэт болон өөр бусад зүйлс нь урьдаас тогтоогдчихсон, тийм байхаар хэдийнээ тодорхойлогдчихсон байдаг гэдгийг тэд мэддэггүй.”
Тууштай фатализм ч бай, хувь заяаныхаа төлөө хийх тууштай тэмцэл ч бай ялгаагүй бодит байдлын талаарх үнэн зөв төсөөлөл болдоггүй. Жинхэнэ үнэн бодитой ойлголтыг Ведэд өгдөг: карма болон болзолдож нөхцөлдсөн байдлын зэрэгцээгээр сонголт хийх эрх чөлөө үргэлжид байдаг.
Нэгэн зэрэг хослон нийлэх.
Хэдийнээ оноогоод хүртээсэн буюу өөрөөр хэлбэл урьдаас тогтоогдчихсон, тодорхойлогдчихсон аз жаргал болон зовлон бэрхшээлийн зэрэгцээ урьдаас тодорхойлогдоогүй шинэ үйлүүдийг үйлдэх боломж бидэнд үргэлж байсаар байдаг. Баладева Видйабхушана Веданта-сйамантака (6 дугаар бүлэг, Карма-таттва-нирупанах)-д бичсэнчлэн, эдгээр шинэ үйлүүд нь:
1. Шууд илрэн тодордог, эсвэл бараг шууд буюу энэ амьдралын хугацаанд илрэн тодордог.
2. Энэ амьдралын дараа, ирээдүйн хойчийн амьдралд илрэн тодрох гэсэн хоёр төрлийн үр дагаврыг авчирдаг.
            Эхний хэлбэрийн үр дагавар нь хуримтлагдаж хураагдсаар цаг нь болохоор өнгөрсөн  амьдралын нь үйлийн үр дагавруудтай холилдон нийлж хамтдаа илрэн тодорч байж болно. Өнгөрсөн амьдралын үйлийн үр дагаврууд нь  ийнхүү  халхлагдан далдлагдсанаар, бүх зүйлс зөвхөн одоогийн үйлүүдээс хамаардаг гэсэн сэтгэгдэл хүмүүст төрж, бий болж байж болох. Гэхдээ ийм төсөөлөл нь мөн чанарын хувьд демонлог юм (Б.-г.,16.16-гийн тайлбар, эхний хэсэг).
            Хүн одоогийн энэ амьдралаа сайжруулж, дээшлүүлж болдог юм болов уу?
            Тэгж болдог нь эргэлзээгүй хэрэг. Шримад Бхагаватамын 2.10.32-ын тайлбарт ийн өгүүлдэг: “…оюун бол тухайн байр байдлыг гүн гүнзгийгээр шүүн үзэж бодох болон бүхнийг сайн тал руу нь өөрчлөх чадвартай.” Ач тустай, тааламжтай сайн хариу үр дагаврыг удаж төдөлгүйгээр шууд авчрах тийм үйлүүдийг одоо үйлдэх аваас хүн амьдралаа сайжруулж чадна. Гэхдээ ингэж буй хүн материалист хэвээрээ үлдэх аваас өнгөрсөн амьдралдаа хийж үйлдсэн үйлүүдийн нь үр дагавар түүнийг   одоо юу хийж үйлдэж байгаагаас нь үл хамааран тэртэй тэргүй л “бүрэн хэмжээгээрээ буюу бүрэн хөтөлбөрөөрөө”  нөмрөн авах болно. Эдгээр хоёр хэлбэрийн үр дагаврууд нь өөр хоорондоо янз бүрийн хувь хэмжээтэйгээр холилдон нийлцгээх бөгөөд бид үүнийг бүдүүн тойм байдлаар дараахь дөрвөн хувилбарт хувааж болно:
1.      Хувь тавилангаар оноогдсон муу үр дагавар + одоогийн муу үйл (болон муу шинэ үр дагавар).
2.      Хувь тавилангаар нь ирж байгаа муу үр дагавар + одоогийн сайн үйл (болон шинэ сайн үр дагавар). Энэ бол гэм нүглээ наманчлахуйн хувилбар (прайашчитта).
3.      Хувь тавилангаар ирж байгаа сайн үр дагавар + одоогийн муу үйл (болон шинэ муу үр дагавар). Энэ бол “Үл бүтэх этгээдүүд яагаад ингэж цэцэглэн хөгжиж, сайн сайхан байгаад байдаг юм бэ? Бурхан тэднийг харахгүй, өөр хаашаа хардаг байнаа?” гэдэг асуултын хариу.
4.      Хувь тавилангаар нь ирж байгаа сайн үр дагавар + одоогийн сайн үйл (болон шинэ сайн үр дагавар).
Дээр дурьдсан хувилбаруудаас хоёр дахь нь “карма-г саармагжуулахуй” гэж нэрлэгддэг. Прайашчитта буюу гэм нүглээ наманчлах тал дээр зааж зөвлөсөн зан үйлүүдийг үйлдсэнээр хүн  хувь тавилангаар нь ирж байгаа муу үр дагаврууд дээрээ “шинэ” сайн үр дагавруудыг нэмдэг. Ингэснээр муу үр дагаврынхаа заримыг саармагжуулдаг. Тэрээр “хувь заяаны цохилт” буюу  өнгөрсөн үеэс ирж байгаа сөрөг муу үр дагаврыг саяхан үйлдсэн наманчлалынхаа үр дүнд өөрт нь ирж байгаа эерэг үр дагаврын тусламжтайгаар тосон хүлээж авдаг. Гэхдээ бүрэн хэмжээгээр биш ч гэсэн саармагжилт болж  явагддаг бөгөөд энэ үед амьдрал аз жаргал болон зовлон шаналалын холимог болон хувирдаг. Гэсэн ч энэ нь дан ганц, ямар ч горьдлого найдлагагүй зовлон шаналалд нэрвэгдэж байснаас л дээр билээ.
Сонголт хийх эрх чөлөөт байдлын шинж тэмдгүүд.
Амьдралын үйл явцаа захирч хянаж огт чаддаггүй гэдгээ олон хүмүүс мэдэрдэг, мэддэг. Хүнд хэцүү хувь заяаныхаа талаар болон хэн нэгэн нь өөрсдийнх нь өмнөөс бүгдийг хэдийнээ (илэрхий сайн бусаар) шийдвэрлэчихэж, тэгээд л зовж шаналж байна хэмээн тэд гутранги байдлаар боддог. Гэхдээ тэдэнд илэрч байгаа энэхүү гуниг гутрал нь сонголт хийх эрх чөлөө угийн байдаг гэдгийн шинж тэмдэг юм. Сүнсэнд сонголт хийх эрх чөлөө угийн байдаггүй байсан бол хувь заяа нь түүнд саад төвөг учруулж байна гэсэн ийм мэдрэмж хаанаас гарах гарах билээ? Үүнд ийнхүү урам хугарч байгаа явдал нь  түүнд байсан сонголт хийх эрх чөлөөнөөс нь үлдсэн байгаа тэр хэсэг, хэрчим нь юм. Энэхүү ханамжтай бус байдал, сонголт хийх эрх чөлөөний энэхүү хэсэгхэн хэрчим нь сүнс бол бие махбодьдоо хэзээ ч уусан нэгддэггүй  гэдгийг зааж байгаа хэрэг. Хэдийгээр сүнс бүх эрчмээ энэхүү бие махбодьдоо “цутган оруулсан” хийгээд өөрийгөө түүнтэй адилтгадаг ч гэсэн хэзээ ч  бүрнээ бие махбодь болдоггүй. Сүнс энэхүү бие махбодийн үйлдэж байгаа сайн эсвэл муу аль ч үйлийг үйлдэгч хэзээ ч бүрнээ болдоггүй. Заримдаа хүмүүс “Үүнийг үйлдэж байхдаа  би өөрөө биш байсан байна, би өөрөөрөө байгаагүй.” гэж ярьдаг.  Үнэн хэрэгтээ, тэд “Би бол энэ бие махбодь биш байсан байна.” гэж хэлж байгаа хэрэг. Би бол бие махбодь биш, би бол матери биш гэдгийг хэдийгээр маш богино хугацаанд гялсхийх байдлаар ч гэсэн тод томруунаар ойлгох явдал бол  огоорохуй тийш хандсан эхний алхам юм.


Сонголт хийх нь юунд хүргэдэг вэ?
Буянтай сайн  эсвэл нүгэлтэй муу үйл үйлдэх үү гэдгийн хооронд хийх сонголт хүнд үргэлж байдаг. Буянтай сайн үйл нь ирээдүйд эдлэх таашаал ханамжийн үрийг авчирдаг бол нүгэлтэй муу үйл нь зовлон шаналалын үрийг араасаа дагуулдаг. Буянтай сайн үйл (пунйа-карма) бол Ведэд зөвлөсөн байдаг тухайлбал, тахилга өргөл өргөх, тэвчил хатамжлал хийх эсвэл өглөг өгөх зэрэг хэлбэрийн үйлүүд. Зарим төрлийн үйл ажиллагаанууд хэн бүгдийн хувьд адилхан байдаг буюу хийж үйлдэхийг бүгдэд зөвлөмж болгодог. Тэгвэл тодорхой  хүмүүст зориулсан эсвэл тусгай нөхцөл байдалд хийж үйлдэхийг зөвлөсөн буюу үүрэг болгосон өөр үйлүүд ч байдаг. “Хэн нэгэнд нь рашаан болж байгаа зүйл бусдад нь хор болж болно.” гэсэн үг байдаг.
Нүгэлт үйл (викарма, папа-карма эсвэл угра-карма) гэж ариун гэгээн бичээсүүдэд буюу шаструудад хориглосон тийм үйлүүдийг хэлдэг.
Бүр илүү өргөн сонголт бол материаллаг мөн чанарын гурван  гунуудтай харьцах харьцааны сонголт юм. Цэвэр ариуны гунатай харьцах харьцааг сонгож буй хүн дэвжин дээшилдэг, хүсэл тачаалын гунатай харьцах харьцааг сонгож буй хүн байран дээрээ л дэвхцсэн байдалтай байдаг. Харин харанхуй мунхагийн гунатай харьцах харьцааг сонгож байгаа буюу энэ гунын нөлөөнд оршин байгаа хүн уналт доройтолд ордог.
Эцсийн дүндээ, хүний амьдралдаа хийж байгаа хамгийн гол чухал сонголт бол үйлчлэл зүтгэлийн болон бишрэл хүндэтгэлийн объектоо буюу  шүтээнээ сонгох явдал. Үйлчлэл зүтгэлийн мөнхийн объект буюу Шүтээн бол Дээдийн дээд Бодьгал. Миний өмнө тулгарч байгаа гол сонголт бол би Түүнд үйлчлэн зүтгэхийг зөвшөөрөх үү эсвэл үгүй юү гэдэгт оршдог. Хэрвээ үгүй гэх аваас би өөрийн мэдрэхүйдээ болон хуурамч “Би”-дээ л үйлчлэн зүтгэх болно. Иймд, сонголт хийх боломж хүнд үргэлжид байдаг болно.
Сонголт хийх эрх чөлөөг өргөжүүлэх түлхүүр.
Сонголт хийх эрх чөлөө болон сэтгэл зоригийн хүч. Энэ хоёр ойлголт нь нягт уялдаа холбоотой. Сонгосон зорилгодоо хүрэхэд саад болж байгаа хүндрэл бэрхшээлийг туулахад хүнд сэтгэлийн зориг хэрэгтэй. Сэтгэлийн эр зориг, хат муутай хүмүүсийн хувьд бодохын ч аргагүй тийм зүйл сэтгэлийн илүү их хат, зоригтой буюу сэтгэлийн тэнхээтэй хүний хувьд хүрэх бүрнээ боломжтой байдаг. Иймээс сонголт хийх эрх чөлөө нь сэтгэлийн хүч зориг, сэтгэлийн хат тэнхээ ихийн ачаар улам бүр өргөжин тэлдэг. Сэтгэлийн хат тэнхээ буюу  сэтгэлийн хүч зориг  хүн бүрт байдаг. Өөр бусад аливаа хүчний адилаар бид түүнийг тодорхой хүрээ хязгаарын дотор сулруулж эсвэл хүчтэй болгож болно. Мэдрэхүйдээ таашаал ханамж эдлүүлэхээс огоорох явдлыг  хөгжүүлснээр хүн сэтгэлийн хат тэнхээгээ буюу сэтгэлийн хүч зоригоо хүчирхэгжүүлэн, амьдралаа удирдан залах бүр илүү их боломжтой болдог. Харин мэдрэхүйдээ таашаал ханамж эдлүүлэхэд дурлан татагдах явдлыг хөгжүүлснээр хүн сэтгэлийн хүчээ сульдуулж, хяналтаа алддаг. Гэхдээ ямар ч нөхцөл байдалд байлаа гэсэн сэтгэлийн хүч хат бүрмөсөн арилан алга ч болдоггүй, эсвэл хамгаас хүчирхэг ч болдоггүй.Эх сурвалж Веда

“Reincarnation” буюу “дахин төрөх” хэмээх үг нь XIX зууны дунд үеэс англи хэлэнд орж иржээ. Re-гэдэг нь дахин, in-гэдэг нь дотоод, carn-нь бие махбодь, ate-учрах буюу болох, ion-гэдэг нь процесс буюу үйл явц.

“Reincarnation” буюу “дахин төрөх” хэмээх үг нь XIX зууны дунд үеэс англи хэлэнд орж иржээ. Re-гэдэг нь дахин, in-гэдэг нь дотоод, carn-нь бие махбодь, ate-учрах буюу болох, ion-гэдэг нь процесс буюу үйл явц. Иймээс reincarnation гэдгийг үгчилвэл “бие махбодид дахин орох процесс” буюу өөрөөр хэлбэл сүнс нэг биеэс нөгөө биед шилжин орох процесс гэсэн үг болж байна.

Шопенгауэр, Артур

Eastern Religions and Traditions

Өнөө үед дахин төрөхүйн тухай асуудлыг олон тооны нэр цуутай, алдар хүндтэй хүмүүс судлаж байна. Тэдний нэг нь Карлсоновын их сургуулийн хий судлын профессор Ян Стивенсон юм. Стивенсон нь урьд төрлөө санадаг жаахан хүүхдүүдийн тохиолдлуудыг судлаж мэргэжсэн хүн юм. Хүүхдийн ухамсар нь хүнд бэрх “сэтгэл зүйн дарамтанд” ороогүй, томчуудынхаас илүү цэвэр байдаг тул хүний урьд амьдралуудыг нээн таниулах янз бүрийн мэдээллүүдийг өгдөг. 1987 онд л гэхэд Стивенсоны архивт гурван мянга орчим тийм төрлийн мэдээлэл цугларсан ба тэдгээр тохиолдлуудын ихэнхи хувийг шинжлэх ухаанаар батлагдсан хэмээн тооцсон байна. Тэр ч бүү хэл Стивенсоныг эсэргүүцэгч нар ч дөнгөж саяхан төрлхи хэлээ сурж ядаж буй жаахан хүүхэд өөр орны хэл дээр, зарим тохиолдолд одоо цаг үед мөхөж сөнөсөн гэж тооцогддог, хэний ч судлаж байгаагүй нэн эртний хэлээр чөлөөтэй ярьж буйн учрыг тайлбарлаж чадахгүй байв. Тэдгээр гурван мянган хүүхдийн тал хувь нь тэр хүүхдүүдийг төрөхөөс өмнө амьдарч байгаад нас нөгчсөн бодит хүмүүс болох нь тогтоогджээ. Ян Стивенсоны судалгаа нь Сэтгэл зүйн судалгааг дэмжих Америкийн нийгэмлэгийн нэр хүндтэй шагналыг авсан ба түүний бүтээлүүд “Эмч нарын Америкийн ассоциацийн сэтгүүл”, “Мэдрэлийн болон ухаан санааны өвчлөлийн тухай сэтгүүл”, “Харьцуулахуй социологиийн Олон улсын сэтгүүл” болон бусад томоохон хэвлэлүүдээр байнга хэвлэгддэг байна. Энэ төрлийн жишээнүүд дэлхий дээр маш олон бий. Жишээ нь, кино найруулагч продюссор Фреди Брейтер дахин төрөхүйн тухай сэдвийг хөндсөн “Одри Роуз” хэмээх уран сайхны киног бүтээсэн бөгөөд тэр киноныхоо тухай тэрээр түүний хүүд тохиолдсон явдал уг киног бүтээх санааг өгсөн гэж ярьсан байдаг. Хүүгээ зургаан настай байх үед тэднийх шинэ газарт нүүн очжээ.

Шинэ нүүн очсон г эрт нь концертын төгөлдөр хуур байсан ба тэднийг тавилга сэлтээ буулган эмхэлж байтал гэнэт гайхамшигтай аяз эгшиглэжээ. Эцэг эх нь хүүгээ радио асаачихаж дээ л гэж бодож. Гэвч тэд, хүү нь урьд өмнө нь хэзээ ч суралцаж байгаагүй төгөлдөр хууран дээр гайхалтай чадмагаар тоглож буйг хараад мэл гайхсан гэдэг. Энэ бол урьд төрлийн хөгжмийн авъяас эргэн сэргэсний гайхалтай тод жишээ юм.

Egyptian Theories on Afterlife

Бид яагаад өөрсдийн урьд төрлөө эргэн санадаггүй юм бэ? Орчин үеийн эрдэмтдийн үзэж байгаагаар нэг амьдралаас нөгөө амьдралд шилжин төрсөн тухайгаа дурсан санаж чадахгүй байх нь гипофизын хойд хэсгийн гормон болох окситоциноос шалтгаалдаг гэжээ. Энэ гормон нь жирэмсэн үеийн организмаар бүтээгддэг ба төрөх үеийн савны агших давтамжийг нэмэгдүүлж, цус алдахаас урьдчилан сэргийлдэг ажээ. Жирэмсэн үеийн сүүлийн шатуудад эхийн окситоцин хүүхдэд дамждагийн улмаас энэхүү энгийн мансууруулагч нь урьд төрлийн ой санамжийг арчиж хаядаг байна. Их хэмжээний окситоцин нь туршилтын амьтдын ой санамжийг ч алдуулах, тэр ч бүү хэл сургагдсан амьтад өөрсдийн сайтар сурсан зүйлээ ч гүйцэтгэх чадвараа алдах хэмжээнд хүргэдэг болохыг судалгаагаар нотлосон байна.
Шинжлэх ухааны судалгаанаас гадна нэн эртний, магадгүй дахин төрлийн тухай маш баттай мэдлэг, мэдээллийг өгч чадах янз бүрийн гүн ухааны, шашны системүүд байдаг. Тэдгээрийг харьцуулан дүгнэвэл дахин төрөхүй нь дэлхийн аль ч шашны хувьд томоохон үүрэг роль гүйцэтгэдэг болохыг итгэлтэйгээр хэлж болно.
Индуизм
“Сүнс нь жаахан хүүхдийн биеэс залуу эрийн биед, түүнээс өтөл хөгшний биед дамжин шилждэг шиг үхэх мөчид тэрээр өөр биед шилжин ормуй” ( Бхагавад-гита, 2.13 ).
Ведүүд нь энэтхэгчүүдийн ариун судар бичээсүүд юм. Тэднийг дахин төрлийн тухай хамгийн баттай, бүрэн дүүрэн хариултыг өгч чадах мэдлэгийн үндэс гэж тооцдог. Энэ ойлголт нь кармын хууль буюу үйлийн үрийн хуультай холбоотой ба энэ хуулиар бол амьд оршнолын төрөлт нь ямар нэг байдлаар түүний зан байдлаас ихээхэн хамаардаг. Хэрэв бид энэ хуулийн механизмыг мэдэж чадвал өөрийн хувь тавилан болон ойр дотныхныхоо хувь тавиланд нөлөөлөх бодит боломжийг олох болно.

Hinduism

“Бхагавад-гита”( 8.6 )-д тайлбарласнаар: “Бие махбодио орхих агшиндаа хүмүүн ямар ахуйг дурсан сананам бэ тэрээр энэ төлөв ахуйдаа эргэлзээгүйгээр хүрмүй” гэсэн байдаг. Нийтдээ 8 сая 400 мянган амьдралын хэлбэр байдаг. Үүнд хүн, амьтан, усны амьтад, ургамал, тэнгэр диваажинд оршин суугчид, тамд оршигчид, үнэт эрдэнийн чулууд гэх мэт зүйлүүд ордог. Зөв болон буруу үйл болгон өөртөө тодорхой үр дагавар реакцийг дагуулдаг. “Гаруда Пуран” хэмээх нэгэн сударт өгүүлснээр, худал хуурмагаар гэрч мэдүүлсэн хүн дараа төрөлдөө хэлгүй болон төрнө, худал хэлдэг хүн ээрүү болдог, худал хэлэгчийн яриаг шимтэн сонсч асан хүн дүлий болдог, хордуулагч нь сэтгэл зүйн өвчтэй төрдөг, галдан шатаагч нь халзан, бусдын юмыг хулгайлагч нь ядуу болж төрдөг гэжээ. Харин буянт үйл үйлдсэн нэгэн нь сайн эрүүл мэнд, гоо үзэсгэлэн, эд баялагтай болдог гэсэн байна.
Амьд оршнол нь диваажингийн гаригс, тамын гаригс, дунд гаригийн систем болох Дэлхийд төрөх гэсэн гурван түвшингийн аль нэгд нь төрдөг. Харин хэрэв хүн Бурханы хууль зааврыг дуулгавартай дагавал тэрээр бурханлаг ертөнцийн гаригуудад дээшлэн хүрч болно. “Чин бишрэл зүтгэлийн төгс төгөлдөрт хүрсэн аугаа сүнснүүд нь Над руу буцан ирснээр энэхүү зовлон шаналлаар дүүрэн цаг зуурын ертөнцөд дахин хэзээ ч буцахгүй. Материаллаг ертөнцийн хамгийн дээд гаригсаас эхлээд хамгийн доор орших гаригсууд нь үхэлт, төрөлт давтагдан байдаг зовлон гаслангийн өлгий юм. Харин Миний орших газар оронд хүрсэн нэгэн нь дахин хэзээ ч төрөхгүй”( Бхагавад-гита,8.15-16 ).


Буддизм

Wheel of Life

Буддын шашны сургалаар амьд оршнол нь ахуйн 6 түвшний аль нэгэнд төрж болно гэжээ. Эдгээр нь тамын төрөл, адгуусны төрөл, биегүй амьтас буюу бэрдийн төрөл, хүний төрөл, тэнгэрийн орны төрөл, асурын төрөл. Индуизмын уламжлалын адилаар дараагийн шинэ төрөл нь тухайн хүний хүсэл болоод үйлийн үрээс шалтгаалдаг тухай номлодог. Мөн дараа төрлийн хэлбэрийг илтгэдэг үхэх цаг мөчид бодсон санасан, хоргодсон зүйлийг тодорхойлдог “Алтан сав нээх” хэмээх шашны зан үйл хүртэл байдаг. Энэ нь дээр өгүүлсэн “Бхагавад-гита”( 8.6 )-д өгүүлсэнтэй адил утгыг илэрхийлж байгаа юм.
Дахин төрлийн тухай цааш нь нотлох баталгаа нотолгоог бид “Жатакийн тухай хүрнэхүй”( Төрөхүйн тухай ярианууд )-ээс олж болно. Энэ судрыг Бурхан Будда өөрөө анх айлдсан байдаг. Энэ сударт Будда нь төөрсөн амьд оршнолуудад туслахын тулд хэрхэн сахиулсан тэнгэрийн бие, адгуус амьтны бие, модны биед төрж байсан тухай өгүүлдэг. “Жатакийн” бараг бүх 547 хүүрнэлийн голлох байр суурийг дахин төрөлтийн тухай хүүрнэл эзэлдэг.


Иудаизм

Jainism

Дахин төрөлтийн тухай сургаал нь ид шидэт иудейн уламлжлалд чухал байр суурийг эзэлсэн байдаг. Иудейн Библид төрөл дамжих тухай шууд өгүүлээгүй байдаг боловч библийн хуулиудын олон газарт энэ үзэл бодлын санаа тод томруун харагддаг. Жишээ нь, Библи нь үхдэлтэй харьцаж ирээдүйг зөгнөн хэлэх аргыг эрс хориглосон байдаг. Энэ нь үхэгсдийн сүнс нь ахуйн өөр нэг хэлбэрт өөрийн оршихуйгаа үргэлжлүүлж байгаа гэсэн үг юм. Өөр нэгэн жишээ нь, ( Иерем1.4-5 )-д, Дээд Бурхан Иеремд, түүнийг төрөхөөс нь өмнө мэддэг байсан ба тийм ч учраас түүнийг номлогч болгон төрүүлэхээр зарлигдсан хэмээн өгүүлжээ. Ийм мэтийн нотолгоо нь иудейн судар номуудад олонтоо тааралддаг.( Энэ тухай Стивен Роузений “Дэлхийн шашнууд дахь дахин төрөхүйн тухай үзэл” номоос дэлгэрэнгүй үзнэ үү, 3-р бүлэг ).
Каббала нь Торын нууцлагдмал, ид шидэт мэргэн ухаан ба тэрээр бурханлаг практикийг төгс эзэмшсэн иудейчүүдэд зориулагдсан тухай өгүүлсэн байдаг( Зогар гэдэг нь каббалын сонгодог бүтээлүүдийн нэг бөгөөд түүнд өгүүлснээр: “Сүнс нь Туйлын Үнэний зүгт буюу анхлан үүссэн тэр зүгрүүгээ буцах ёстой. Гэвч энэ замд гарахын тулд тэрээр төгс төгөлдрийг өөртөө хөгжүүлэх ёстой ба тэр төгс төгөлдрийн үр хөврөл нь бүгдэд оршин байдаг. Хэрэв тэд энэ чанаруудаа энэ төрөлдөө үл хөгжүүлвэл тэд хоёр дахь, гурав дахь гэх мэт төрлөө эхлэх хэрэгтэй болно. Тэд Бурхантай дахин холбогдоход туслах тийм төлөвт хүртлээ замаа үргэлжлүүлэх ёстой” ) гэжээ.
Үүнээс гадна иудейн ном сударт “хэрэв хүн үйл, үг яриа, бодол санаандаа бүхий л 613 хориг цаазыг даган биелүүлэхгүй бол тэрээр гарцаагүй гилгул буюу дахин төрөлтийн зууш болно” хэмээн тодорхой өгүүлсэн байдаг.


Христийн шашин


Библи нь дахин төрөлтийн тухай асуудлыг нээлттэй, шуудхан хүлээн зөвшөөрөөгүй байдаг ч энэ ариун судар номыг анхааралтай судлаж үзвэл дахин төрөлтийн тухай нотлож гэрчилсэн баталгаа нотолгоо бүхий бага бус газруудыг олж болно. Жишээ нь, номлогч Илия нь Иоанн Загалмайлагчийн дүрээр дахин төрөх тухай дурдсан байдаг. Евенгалистууд бүхэлдээ энэ зөгнөлийг 10 гаран удаа иш татсан байна. Өөр нэгэн газарт Иисус болон түүний шавь нар төрөлхийн сохор нэгэн хүнтэй уулзаад”Равви! Нүгэл үйлдсэн нэгэн болон мөн түүний эцэг эх сохор төрдөг юм уу?” хэмээн асуусан байдаг. Ийм мэт өгүүлэмжүүд Библид олонтоо таардаг.
Дахин төрөлтийн тухай үзлийг үг дуугүй хүлээн зөвшөөрдөг бүгдээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн нэр хүндтэй Ориген Александрын сүм ( 165-254 ) гэх мэт нэр хүндтэй сүмүүд байдаг. Библийг судалдаг олон судлаачид сүнсний шилжилтийн тухай сургаал нь “Апокалипсис”-ээс ч эртнийх гэж тооцдог. Өнөө цагт христийн шашин нь, дахин төрөлтийн хуулийг анх оршсон цагаасаа хойш сүм дуганы эрх мэдэл Юстиниан хааны улс төрийн нөлөөллийн амбиц дор энэ сургаалд сэв суусан II Констанитинополийн Чуулганыг (м.э 553 он ) хүртэл хүлээн зөвшөөрдөг байжээ гэсэн үзэл номлол тогтоод байна.