Saturday, December 29, 2012

A large sophisticated civilization equal to Sumeria and Mesopotamia and thriving at the same time at least 5,000 years ago was lost in the harsh desert sands of the Soviet Union near the Iran and Afghanistan borders.

First Asians

Did Early Humans First Arise in Asia, Not Africa? 2-Part Article - National Geographic - December 27, 2005Two archaeologists are challenging what many experts consider to be the basic assumption of human migration - that humankind arose in Africa and spread over the globe from there. The pair proposes an alternative explanation for human origins: arising in and spreading out of Asia.

Archaeologists Find Central Asia Civilization As Old As Sumeria

May 5, 2001 - Linda Moulton Howe - Philadelphia, Pennsylvania

A large sophisticated civilization equal to Sumeria and Mesopotamia and thriving at the same time at least 5,000 years ago was lost in the harsh desert sands of the Soviet Union near the Iran and Afghanistan borders. But now details are beginning to emerge. This week I visited archaeologist Fredrik Hiebert at the University of Pennsylvania Museum of Anthropology and Archaeology. There he has some exquisite pottery shards the Russian government gave him permission to bring back to the United States from his recent excavations in the Kara Kum desert of Turkmenistan and Uzbekistan on the Iran and Afghanistan borders.

No American archaeologist had been there since 1904 when New Hampshire archaeologist and geologist, Raphael Pumpelly, discovered ancient ruins at Anau in southern Turkmenistan near Iran. But the Soviets did not develop the Anau site. In the 1970s, Soviet archaeologists working west of Afghanistan reported vast ruins, all built with the same distinct pattern of a central building surrounded by a series of walls. Several hundred were found in Bactria and Margiana on the border that separates Afghanistan from Russia's Turkmenistan and Uzbekistan. But nothing was reported beyond a few Soviet journals that were never translated.

Then in 1988 after the collapse of the Soviet Union, Dr. Hiebert first received permission to travel to Anau. He has discovered it is about 2,000 years older than the Bactria and Margiana sites further to the east, going back nearly seven thousand years to at least 4,500 B. C., or the Bronze Age. Not only are the oldest shards from there of high craftsmanship, this past summer Dr. Hiebert also found a black rock carved with red-colored symbols that, to date, are unidentified but considered to be evidence of a literacy independent of Mesopotamia. The discovery is revolutionary to earlier academic thought that Sumeria was the first civilization with language. Dr. Hiebert will present his findings at an international meeting on language and archaeology at Harvard on May 12.

Interview

Fredrik Talmage Hiebert, Ph.D., Prof. of Anthropology, Univ. of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology and Assistant Curator of Near Eastern Archaeology, Philadelphpia, Pennsylvania: "Our work joins Mesopotamia and Sumeria in being one of the world's civilizations in an area we hadn't previously expected to find civilization. This is far to the north of the cities of ancient Mesopotamia, Iran and even north of the ancient cities of the Indus civilization. This is in an area that was formerly part of the Soviet Union, so most western scholars did not have access to this area. Then this last year during my excavations of June and July 2000, we came across a wonderful discovery: an inscribed stamp seal dated to about 2,300 B. C. that clearly had symbols on it. These symbols looked to us like writing. We looked around at all the different systems in the area. Was it ancient Mesopotamian? Was it ancient Iranian or ancient Indus? We even asked our Chinese scholars if it were ancient Chinese? And it was none of these.


This small 1.3 by 1.4 centimeters shiny black jet stone carved with an inscription emphasized with a reddish pigment was found at the Anau site in June 2000 by Dr. Fredrik Hiebert. Layered in charcoal carbon dated at 2,300 B.C. Photograph courtesy Prof. Fredrik T. Hiebert, University of Pennsylvania.

So, we are proposing that this one single stamp seal is the first ever evidence we have of writing among the cities of central Asia that were found by our Soviet, now Russian, colleagues, and now where we are working as well. In other words, it's not just a linking area of the centers of civilization. But it now contains characteristics of ancient civilizations itself - cities, monumental architecture, a very elite society such as kings and courts, and now some form of literacy or writing system. This is very important because what it means is that we can re-write the history books about the ancient world. We are not really looking at separate, individually developing civilizations that weren't in contact with each other or didn't know about each other. It seems quite clear that this new piece of the puzzle suggests there was a broad mosaic of cultures that knew about each other and seemed to be growing in relationship with each other. This is the importance of our work.

HOW DID YOU SPECIFICALLY DATE THAT SEAL THAT HAS THE SYMBOLS?

The way archaeologists would date such a single find like that would be to identify what level exactly it came from in the excavation. And in this case, we were very lucky. It was lying on the floor of a building and it was actually stratified between different floors. And on the floor of that particular building, we found some charcoal. And charcoal allows us to radiocarbon date that level. We had four radiocarbon dates that allowed us to clearly say it was 2,300 B. C. (4300 years ago) that the charcoal was deposited (where rock seal found).

ALL OF THIS SEEMS TO BE PUSHING BACK OUR BENCH MARK FOR THE BEGINNING OF CIVILIZATION BECAUSE YOU HAVE TO HAVE AN EVOLUTIONARY ARC TO GET UP TO 5,000 TO 7,000 YEARS AGO OF A FULL BLOWN CIVILIZATION.

Yes, and one of the methods we use in excavating is what we call stratigraphic excavations where we do very small sized excavations which are very deep. And these small sized excavations allow us to compare the development in an open site through time. And at our site in Central Asia called Anau - just across the Iranian border in the modern state of Turkmenistan - we've documented almost continuous growth of the culture in this area for at least 6,500 years. And that goes all the way back to the earliest farmers we have in the area. And what's unique and special is it's clear to see that they used the same forms of farming and herding in central Asia as did the ancient Mesopotamian people. So, we've got clear evidence for the interaction and the co-development of farming levels in central Asia, just as in Mesopotamia.

So, we are looking at a part of the world, even though it had been forgotten by western scholars, which really takes its place as a partner in the development from the first farmers about 10,000 years ago up to early villagers when we see the beginning of our settlement in Anau at Turkmenistan 4,500 B. C., all the way through the development of these large cities that we are finding out in the deserts. And I am quite convinced that 5,000 years ago an ancient Sumerian would have some understanding of what a central Asian was, or what central Asian artifacts were and vice versa.

HOW BIG IS THE SITE NOW SO FAR THAT YOU HAVE EXCAVATED?

We've been looking at some of these large desert oasis sites in part of the Kara Kum Desert of Turkmenistan which cover an area of 100 miles long by some 50 miles wide. This is an area that is simply dotted with archaeological sites. We call this an 'ancient oasis.' It would have been an area watered in the past with irrigation canals and would have been a lush agricultural oasis where farming would have produced an abundance of wheat and barley.

Today it's sandy. The sites are almost gone. It takes excavation to reveal the plans of these buildings. Once the buildings are excavated, we see they are unlike any other area that we have previously worked in Mesopotamia or Iran. These buildings tend to be in the 300 to 500 foot length on each side, often having many series of walls that enclose them surrounded by the fields, the agricultural fields. It's almost like a building complex with dozens and dozens of rooms inside them. Quite unusual and apparently quite an organized society.

THAT SOUNDS LIKE IT WOULD SUPPORT A LARGE POPULATION. DO YOU HAVE ANY SENSE OF THE NUMBER OF PEOPLE AND WHAT WAS THE WATER SOURCE? WERE THERE ANY WELLS UNDERGROUND OR ANY KIND OF NEARBY RIVER SOURCE?

It's really hard to predict how many people would live in a particular building or how long a building was occupied, whether people living in one part and then another part. It seems that these large building complexes would support hundreds of people. Probably not thousands. They are not as big as a traditional ancient city, but their organization and density of rooms in them suggest it would be a fairly large population for that area.

About the water source. Clearly, water was the key to life out in the middle of the desert. And the only way that people could have lived out there is if they took a local river - and there were rivers that ran out into the desert - and modify the delta of the river. In other words, where the river snakes out into the desert, rather than letting it form a giant jungle morass of thickets, the people must have cut down the thicket and cleared irrigation canals. Once they did that, they took that desert oasis and made it bloom. Can you imagine that, 4,000 years ago, making a desert bloom?

WELL, IT HAPPENED IN EGYPT ALONG THE NILE?

It certainly did. And in many ways, these central Asian desert oases are like the Nile in which you could have one foot in a lush oasis and one foot in the sand right at the edge.

AND IT SOUNDS AS IF THIS WERE HAPPENING IN MESOPOTAMIA, EGYPT, CENTRAL ASIA, ALL AT THE SAME TIME, ALL BACK MUCH FURTHER THAN ANYONE EVER REALIZED.

Yes, this is one of the things that intrigues us all is to imagine a system that we had previously thought may have existed only 2000 years ago when the Romans were in power in the Mediterranean and the Han Dynasty was the great Imperial power in China. Now we are pushing that thousands of years back earlier than that into the Bronze Age. One of our questions is about how much trade was going on among them? Was there actually a Bronze Age Silk Road, a 4000 year old Silk Road? I don't think we're yet able to answer that, but we can talk about the importance of these desert oases as a pre-Silk Road civilization.


Prof. Fredrik Hiebert holding oldest ceramic pottery chard dated around 3,500 B.C. from the Anau, Turkmenistan (Russia) archaeological site. Another Turkmenistan chard near his hand is a 15th century A.D. blue and white copy of a traditional Chinese pattern. Center is a jagged cylindrical vase around 2,500 B.C. Next to it is another 2,500 B.C. well-preserved delicate vase. On the silk square is the carved "bone tube," circa 2,000 B.C.

NOW, ON THE TABLE WITH US, IT ALMOST LOOK AS IF I AM LOOKING AT DELFT CHINA. HOW DID THIS BLUE AND WHITE, DELICATE PATTERN COME TO BE IN CENTRAL ASIA ALONG WITH THESE OTHER PIECES? WHAT ARE WE LOOKING AT? HOW OLD IS IT AND WHERE DID YOU FIND IT?

On the table in front of us are a series of pottery shards. A pottery shard is a part of a pot that was broken. These pottery shards are the best thing we have in archaeology because when they are broken, people throw them away. These are the remains we find most commonly on the dig. So, I have a selection of ceramic shards which represent the time scale we have from Central Asia.

The first piece we have is the blue and white ceramic that has a bird or dragon on it and these curly designs that do remind us of Delft ceramics. This is a 15th Century A. D. Silk Road pot. It would have been locally made, but it would have been made in imitation of Chinese blue and white. And what's interesting about this is that in central Asia, they are making imitations of Chinese blue and white. And in Europe they were also making imitations of Chinese blue and white. It was sort of the Coca-Cola signature of the past.

Moving on chronilogically, we turn to another well-made pot. It's so thin (knocks on it), you can hear how finely made it is.


One-eighth inch thin walls of finely made vase from Turkmenistan, circa 2,500 B. C.

ONLY 1/8TH INCH THICK.

Yes, this is a piece that is about 2,500 years old, about 2,000 years earlier than the blue and white ceramic. Incredibly well made. It was obviously done by a master craftsman potter. this was made up in the desert oasis of Turkmenistan and it reflects a certain style that the people had. They didn't paint their pottery. You might think that had to do with the technology of the time, but in fact, it was their style not to paint their pottery. It's quite nice made. It's sort of buff on top and on the bottom it's red. They distinctly and purposefully did that. All of their ceramics from Central Asia is fine from this time period and it reflects the high level of crafts they had in the area.

Then we move on to three artifacts, not pottery, but metal and bone artifacts dated to about 2000 B. C., so these are about 4100 years old. We are moving back in large jumps of time. And here we see a bronze ax in the form of a bird's head with a feather going back and very clear eye.


Bronze ax in form of bird's head with eye and feather, circa 2,000 B. C.

And what we call a 'bone tube.' I wish we had a better name for it. They are always polished very finely with eyes, headdress or hair and some form of necklace or some perhaps a beard. And these ancient tubes we think were part of the ancient rituals of 2000 B. C. And the ritual live is another area we as archaeologists can look at. So we can look at the nature of their houses, the nature of their trade with these stamp seals we find, the nature of their production such as the pottery and even the types of religion they had such as the bone tube.


"Bone tube" carved with stylized head, circa 2,000 B. C.

WHAT DO YOU THINK THE BONE TUBE WAS USED FOR?

We're not exactly sure, but it was found in piles of dirt we have analyzed that had a tremendous amount of ephedra. Ephedra is a type of plant that ancient Zorastrians used to create a ritual drink that allowed them to hallucinate and get closer to God. It may well be that the tube was used in some pre- Zorastrial ritual involving ephedra. Ephedra has medicinal factors. The decongestant Sudafed is made from the same ephedra chemical. But if you take it in some quantity and mix it with a poppy or opium, it would have the effect of giving you visions or hallucinations.

IN THE AREA YOU ARE WORKING, IF YOU WERE GOING TO TIE THEM INTO BLOODLINES OF PEOPLE ALIVE TODAY, WHICH COUNTRY WOULD BE CLOSEST TO THIS GROUP?

That of course is one of the questions we would like to know, but don't have the means to answer right now. I think that if we used the old perspective in suggesting there were individual civilizations that developed by themselves without much interaction, we might say Turkish people in the area are the descendants.

DID YOU EVER FIND ANY SKELETONS DURING THIS WORK?

Burials were very formally made. They would build a mud brick structure, construct a little house and put ceramics such as some of these pots here. Sometimes they would leave a ritual last dinner in with the burials. These have taught us a great deal about the people. We haven't found as many burials as we have found along the Indus River or in Mesopotamia, but we've found enough to give us an interesting idea bout the funereal rituals and the afterlife that the central Asians thought.

IS IT POSSIBLE THERE ARE FEWER SKELETONS BECAUSE THEY MIGHT HAVE USED A FORM OF CREMATION AND BURNED THEM?

That certainly is possible. There is a ritual in ancient Persian Zorastrianism that we think would have an early form in the desert oases that would involve leaving the bodies out to return to nature.

SO IN A DESERT CLIMATE, THEY WOULD HAVE BEEN WIND BLASTED AND DISINTEGRATED?

Yes, so the burial record might not reflect the size of the population, exactly.

AND IT WOULD BE HARD THEN FOR ARCHAEOLOGISTS TODAY TO KNOW FOR CERTAIN WHAT THAT POPULATION SIZE WAS IN CENTRAL ASIA?

Yes, there are some things we can guess at, but we are never going to be able to determine such as the exact size of the population.

WHAT HAS SURPRISED YOU THE MOST FROM THE EARLY 1980S TO NOW?

Well, I think the thing that surprised me most was actually not the archaeological remains themselves, but the reactions of our colleagues. As we began to peel back the lawyers and reveal civilization in the desert oases, some people wouldn't believe us. Some people did believe us. Some people have challenged the origins of this. Some people have simply ignored this. What we are really seeing is that now from the 1980s to the beginning of the 21st Century is finally an understanding that this area really takes its place in among the great civilizations of the old world.

SO, YOU ARE SAYING THAT YOUR OWN COLLEAGUE SCIENTISTS WERE NOT OPEN MINDED TO THIS DISCOVERY?

I don't know if they weren't open minded. They hadn't taken into consideration this new area of the world. And the more we work on it, the more we realize that this is an important part of the world. It was an important part of the world in the past and it was directly connected with the other areas. As we work more on this and create a better understanding of it in English and western languages, the more we are getting the idea out that we have a large Bronze Age civilization in central Asia.

COULD THERE HAVE BEEN IN THE CELTIC WORLD UP IN THE BRITISH ISLES BUILDING THE MEGALITHIC STONE CIRCLES THAT PRE-DATED ALL OF THIS?

This question of the connection between the Celtic world and the ancient Near East is one that's been suggested as much as 100 years ago. The erection of these large stone megalithic monuments has parallels in the Black Sea world where there are megalithic tombs made there in the Mediterranean. And perhaps even on the Eurasian steppes.

Nevertheless, to consider those monumental works part of a civilization wouldn't fall into the same category as the types of societies we're talking about in central Asia or Mesopotamia because the builders of the monoliths really didn't have - we don't have evidence of settled farming or urban life. No cities. None of the domestic animals and plants. It's a type of complexity that is very different from central Asia, the Indus Valley and central Asia or China.

So, I think to be open minded, we have to allow us to understand the deep complexity of building monolithic monuments, but realizing diversity is also something very important. In central Asia, people built cities as they did in Mesopotamia and the Indus Valley. But in the areas of Europe, farming took much longer to get there. The farming that finally entered into Europe after central Asia, thousands of years, and after the Indus Valley, represent a different type of culture.

WHERE DOES YOUR WORK GO FROM HERE? WHAT'S NEXT?

We're very excited about discovering the stamp seal at our site dated to 2,300 B. C. We're certainly going to go back and look for more evidence of literacy administration of trade from this time period. We hope to dig deeper to find out how this particular civilization and site goes in this area. We haven't reached the bottom yet. We're still digging down. We really look forward to going back for a couple more seasons at this particular site. Then we hope to expand our research into looking at the ancient trade routes in the area.


Monday, December 24, 2012

Үлгэрийн орон - Наян Наваагийн тухай Заян заяа заяанай Наян Наваа минийх Байдан байдан байдалтай Бада Его минийх Хэмээх хэдэн зууны тэртээгээс хүрч ирсэн дууны үгс Хори бухиадуудын эрт урд цагийн үлгэрт сайхан эх нутаг Наян Наваад зориулагдсан. Буриад ардын эгэлгүй их таавар, элэг зүрхний гүн шаналал, үлгэр домог, дуунд өгүүлэгддэг тэр нутаг маань хаа байна вэ? Манай хэдэн үеийн элэнц хуланцын маань алтан яснууд дэлхийн аль өнцөг буланд амар жимэр хэвтээ юм бол?


Наян Наваа нутаг минь
Монгол үндэстэнд багтах зарим угсаатнуудын маань уугуул нутаг ус, гарал үүслийн талаар удган багшийнхаа зөвлөсний дагуу доорх материалуудыг эхлэн оруулж байна. Буриадын бөөгийн дуудлаганд магтаж гардаг уул усны байрлал хаана байж болох талаар сонирхолтой баримтуудыг дэлгэж байна. Эзэн Чингис хааны дээд өвөг Бөртэ Чинаугийн тухай мөн дурьдагдсан байна. Наян Наваа орны Ирак улсад байж болох баримт, Бөртэ Чинауг Онон мөрөнд авчирсан буриад гаралтай түшмэлийн дуулал, Лувсанданзангийн "Алтан товч"-д өгүүлсэн хүмүүний их хаадын тэнгэрлэг гарал үүсэл, дундад азиас гаралтай "Амазон"-ы эрэлхэг хүүхнүүдийн генийн судалгааны тухай баримт мэдээг багтаалаа.

Үлгэрийн орон - Наян Наваагийн тухай
Заян заяа заяанай
Наян Наваа минийх
Байдан байдан байдалтай
Бада Его минийх
Хэмээх хэдэн зууны тэртээгээс хүрч ирсэн дууны үгс Хори бухиадуудын эрт урд цагийн үлгэрт сайхан эх нутаг Наян Наваад зориулагдсан. Буриад ардын эгэлгүй их таавар, элэг зүрхний гүн шаналал, үлгэр домог, дуунд өгүүлэгддэг тэр нутаг маань хаа байна вэ? Манай хэдэн үеийн элэнц хуланцын маань алтан яснууд дэлхийн аль өнцөг буланд амар жимэр хэвтээ юм бол?

Эдгээр асуултад олон том эрдэмтэн мэргэд, өндөр мяндагт лам нар, эгэл жирийн хүмүүс хариулах гэж оролдож иржээ. Тэдний тоонд А.Доржиев(13-р Далай ламын багш), Г.Ж. Цыбиков, их аялагч П.К.Козлов нарыг нэрлэж болно. Тэд нар Наян Навааг Төвд, Монгол, Хятадаар үр лүнгүй хаясан түүхтэй. Зөвлөлт засгийн үед Буриад ардын түүхэн намтар цадигийг үнэнээр нь бичиж гаргахыг хорьж цаазалдаг байсан билээ. Харин сүүлийн үед үлгэрт гардаг орны талаарх сонирхол дахин сэргэж байна.

Наян Наваа ямар нутаг байсан бэ?

Дув дулаахан улиралтай, мөнх ногоон ургамлаар хучигдсан өргөн уудам талтай, өндөр өндөр уулстай, үзэсгэлэнтэй сайхан байгальтай газар байсан тухай эрт урьдыг үлгэр домогт хүүрнэдэг.

Тэнд аж төрөн суудаг хүн зон мал маллаж, жилийн дөрвөн улиралд Тигр, Томо Заба, Бага Заба гэсэн тунгалаг ариун устай мөрний эргээр жилийн дөрвөн улиралд амгалан тэнүүн нүүдэллэн суудаг байжээ. Тэнд жилдээ хоёр удаа хоино ноосолдог байжээ. Өнгө өнгийн цэцэг алагласан нутагт аж төрөх Хори буриадууд элдэв янзын амтат жимс, ногоогоор хооллодог заншилтай болсон байжээ.

Тэр сайхан үлгэрийн оронд морины туурайн газар дээр үлдээсэн мөр нь усан үзэм жимсээр халин дүүрсэн байдаг тухай ардын домогт мартагдалгүй үлджээ.

Наян Наваа Ирак оронд байжухай

Өнөөгийн Иракийн нутаг дэвсгэр дээр, Багдад хотоос хойшоогоо Наи-Наваа нэртэй муж бий. Тэнд буриад домгуудад дурдагддаг газар зүйн нэрс эдүгээ ч хэвээр. Жишээ нь:

Наи Наваа мужийн төв Мосуп (Могуп) хотоос төдийлөн хол биш Айн Заяпа (дуунд Аян Заяанай) нэртэй суурин бий.

Цаашилбал Бада, Аршаан, Заху, Кяхта, Алтан, Байдан гэх мэтийн нэртэй гол мөрнүүд дайралдана. Хори буриадын зургаан угийн (Харгана, Аодонгууд, Худай, Батанай, Сагаан ба Хальбин) ээж, Хоридай хааны хатан Нагатай нэртэй байсан гэдэг. Түүний нэрээр Нагату мөрөн нэрлэгдсэн юм болов уу?

Өнөөдөр ч энэ мужид хэдийвээр лал-шийтүүдийн тоонд ордог ч лалын шашин шүтдэггүй, нэг сууринд баригддаггүй, буриад мөнгөн язгуурт ардууд аж төрөн суудаг.

Хори буриадууд Наян Наваанд очсон тухай

Агуу их Чингис хаан дайлан эзэмшсэн газар нутгаа бат бэхээр тохинуулахын тулд тэр нутагт монгол-буриад угшлын нүүдэлчин ардуудыг зараалаар явуулсан гэх. 13-р зууны дундуур 30 мян монгол, буриад цэргүүд гэр бүлтэйгээ Азийн баруун өмнөд нутаг руу илгээгдсэн түүхтэй. Тэдний дотор Хори буриадууд оролцсон байна. Учир нь буриадын хэтээс инэгш оршин ирсэн өнөөгийн Байгалын чанадын нутаг Чингис хааны хүү, ач нар Тулуй, Мөнх, Хулагу нарын эзэмшилд байсан бөлгөө.

Хори буриадуудыг шинэ нутагт хүрч очиход Чингис хааны нагац нарын алтан ургийн голомт Баргужин нутгаас угшилтай удмынхан баяртайгаар угтан авч, Наи-Наваа гэдэг газарт байрлуулан төвхнүүлж, тусламж үзүүлдэг байсан тухай домогт өгүүлдэг. Хори буриадуудын 7-9 үеийн төрсөн нутаг, тоонот нь болж, буриад ардын намтар түүхнээ алтан нууцтай хуудас болон бичигдэн үлджээ.

Агуу их нүүдлийн тухай

15-р зууны сүүлчээр Бага ази дахь Монголын Чингис хааны удмынхны засаг унаж, ширүүн догшин Төмөх хаан ширээнд суужээ. Тэрбээр Монголын Барулас угсааны хүн учир монгол-буриад угсаатандаа зөөлнөөр ханддаг, ёс заншил аж байдлыг нь сэргээн хөгжөөхийг оролддог байжээ. Тэгсэн хэдий ч монголын ноёд түшмэдүүд хатуу чанга засагт дургүйлхэн эх нутагтаа буцаж эхэлжээ. Тэдний хамт хори буриадууд ч бас нүүж ирсэн түүхтэй. Эх нутагтаа буцах замдаа Памир, Тянь-Шаны уул нурууд, Такла Маклагийн их говь цөлийг олон жилийн туршид гатлан, Хятадын Хөх нуур руу гарсан түүхтэй. Хори буриадуудыг нутагтаа эгэн ирэхэд тэнд хэдийнээ суурьшиж эхэлсэн хамниган омгийнхон дайтаж угтжээ. Хэдэн зуун жилийн туршид харийн нутагт аж төрөөд эгэн ирэхдээ Хори буриадууд эх хэл, ёс заншилаа өчүүхэн төдий ч умартаагүй, ардынхаа омог нэрээр нэрлүүлсэн хэвээр ирсэнийг нь бодоход бахархмаар.

Агийнская Правда сонин
2006 оны 6-7 дугаарт нийтлэгдсэн

(Л.Равдан “Дээдсийн заяатай нутаг” номноос)
Буриад бөө мөргөлийн эртний татлага
Алс холын нар жаргах зүгт
Цав цагаан цас мөсөн оройтой
Цаст өндөр уул Ярлангай Яралха дуудлагатай
Цагаан арслан хөлөгтэй
Сахияа ноён баавай минь
Орчлон дайдаас давшуулсан
Од шиг олон цэрэгтэй
Духандаа ганц нүдтэй
Ухирма ноён баавай минь
Дээд хурмастын хязгаарыг
Мэлийн туншаах(унших)
Хас хоёр дунгар нүд минь
Дун цаганн аржигар шүд минь
Хөх усан хөмсөг минь
Яргай ясан тулуур минь
Галуун сарьсан нөмрөгтэй
Цусан улаан амьтай
Амь их заяа минь
Дайдын таван тавиланд
Даллаж толмаашилсан хөтөч
Алгандаа заяаг минь зурагч
Алаг галуун сарьстай
Арвагар арван хуруутай
Алга тавиун гар минь
Байдан байдан байдаалай
Байди Иогоо нутаг минь
Заяан заяан заяалай
Заяа Наваа хоёр минь
Хөх мөнх тэнгэрээс
Хүрч ирж түшсэн
Хаан халх баавай минь
Харанхуйд хамгаал гэж
Хальтрахад түш гэж
Хан хурмастаас харуулчнаар
Хөх хурмастын шахар гэж
Хөтөлж түшиж эргэсэн
Хүзүүн сандал алдартай
Алтан ширээт хааны
Хан хар түшмэл шүү буриад би
Түмэн түбдийг захирагч
Дошхон долоон хааны
Догум Даамбо Субин
Ар алтан ширээт
Хат хажуу хааны
Алба их гувчуурт
Зовж шаналан зүтгэгч
Түбд түмэн зоны
Дай хар цусан харгуйгаас
Дажин хар түбд газраас
үүгэн бүүвэй Бөөртийг (Бөртэ Чинау болохыг анхаарна уу)
Хулгайлж аваад зугтлаа би
Хан хурмастаа харуулдаж бай гэж
Хар бүргэдийг дүүлүүллээ би
Харгуй бүрийд манаж бай гэж
Хар мэгжигээ(нохой) тавилаа
Халдаж ирвэл нь дар гэж
Дайдын эзэн 9 мунтуу хошоонгидийг
Давшуулж байж дуудлаа
Харгуй зам хол тул
Хад уулс олон тул
Хадын хар Хуандайг
Харгуйн газарчингаар тохоов
Бүүвэй жаахан Бөөртийгөө(Бөртэ Чинау болохыг анхаарна уу)
Хөх сарьдаг мунтарууд
Хөтөл хөтлөөр давсаар
Хар хадын байцын
Харанхуй хар хүрэмтэн
Хөлгүй хөх усан далайтай
Хөх чулуун хүрэмтэй
Таян их Ганбид хүргэж (Эргүний голын Амар мөрөнд нийлдэг газар Улаан цохиотын чулуу гэдэг байцын орчим Таян гэж агуй байдаг тухай онгод хэлжээ.)
Аахайлж байж авчирлаа.
Бүүвэйлж байж маналаа
Уулын зүрээр эхэллээ
Уураг сүүг нь гуйлаа
Орд болсон хүрэмдээ орхиж
Одтой тэнгэрт даатгаж
Орхин одох боллоо
Холын хар харгуй туулсан
Хас цагаан арслангаа
Харж бай гэж орхилоо
Хөлгүй хөх далайгаас
Хүлэг унаа гуйлаа
Холын аян даана гэж
Хөх бух хайрлалаа
Хөөх түбдээс дутааж
Хөлгүй далайг давлаа
Хөх мөсөн сарьдгуудыг
Дамжин дамжин дутаалаа
Хүүгэн жаахан Бөөртийгөө(Бөртэ Чинау болохыг анхаарна уу)
Хамаг халхад даатгаж
Халхын хаанаар хан хурмастын
Хат хатуу зараалаар тохоов
Хамаг халхын хааныг
Харж манах хурмастын хэлэлцээртэй
Хөх бух унаатай
Бултын баавай
Бух ноён алдартайдаа
Хад газрын холоос харагдсан
Манан далай толруулсан(туяаруулсан)
Хөх усан хүрээтэй
Хус модон сэрэгтэй(шугуй)
Хөвч Ян нутагтай
Барааны газраас гялалзсан
Бади Иогоо хоёр минь
Холбоотой байж харагдсан
Бархад Бурхад хоёр минь
Түнэр харанхуйн зүүдэнд минь
Сүр их голыг минь
Хүй салхи татуулсаар
Хөгжөөн бадрааж асаасан
Заадсан 99 тэнгэрийн
Зарлал хар шахар надад
Хөөр баяртай эргэсэн
Натгар шар бодон
Натаг итаг гишгүүлсэн
Алаг зүрхэнд минь туяараа
Барааны уртаа газраас
Халдашгүй хан харуул
Хан баян Байтаг минь
Хараа мэлмий хүрэхгүй
Захгүй уудам Баянгийн тал минь
Айдар жаахан Бодонг
Аахайн дуугаар тэврүүллээ
Ааяа уудам Баяндайнаа
Өдөр шөнөгүй туяарсан
Хадын жодоо байртай
Халуун инаг Бодонтой
Харалсуулан байж учраа
Заяа ехэ заяашаа бадраан
Хүрэм хөх ордондоо
Замба тивийн үүднээс
Залж эхирээдээ асарлаа
Загал гураа дүүлүүлж
Булай булгадангаа авчирлаа.
Булт хоёр хүбүүдээ
Аахайн дуугаар манаж
Бүүвэйн дуугаар өсгөлөө
Эрх бэрх алдартай
Эцгийн эрх Эхирэд
Өндөр Мунтар эхтэй
Эрхүү голын эзэн
Будан мананд туяарсан
Өндөр тольт Бүрэнхааны
Өвгөн буурал эзэн
Халиун гур унаатай Булгатай эзэн
Хан дайдын 9 мунтуу хошоонгид
Хар жодоо дуудлагатай
Хар заргач алдартай
Энгэр биенээс ургасан
Эрх бэрх найман хүбүүн
Хун шубуун ижийтэй л
Хус модон сэрэгтэй
Нарс модон жаламтай
Шинэс модон ширгэтэй
Загал гур унаатай
Задан жодоо дуудлагатай
Булай баян Булгадай
Хайм хоридол нутагтай
Арван таван тархитай
Ар өвөрнөө харуулддаг
Хорон урт хэлтэй
Хатан гоотой учирав аа
Хойд урд бололцож
Хоног төөрүлж явахад нь
Алдартай сайхан бодонхон
Амихандаа аахайлан манаж
Ами зургаан хүбүүгээр
Алаг 2 зүрхийеэн уяалдууллаа
Баавай Бухын хүбүүн
Баахан жаахан алдартай
Хонгор жаахан Баргу баатар
Хус модон шугуйдаа
Усан хүрээт Ойхандоо
Шинэс модон сэрэгтэй
Шулуун мөнгөн Ойхандоо
Ольтрог сайхан далайдаа
Олон хоног төөрүүлж
Хошионгидшилэн явахдаа
Хонгор цагаан мхунгуудыг
Хувцсаа тайшихыг харжээ
Хүдэр хүчир хүбүүн
Хунгууд басгад болж
Усан далайд шумбахад
Хун цагаан хувцаснаас нь
Хулгайлж нууж авлаа
Хуй салхидэгдэж
Хүйтэн амьсгал ороход
Хунгууд далайгаас гарлаа
Булт хунгууд хувцаслахад
Туяатай басган хунгийн
Хун хувцас үгүй байлаа
Хөвөн дэвж хунгууд нисэхэд
Дали цагаан өдгүй
Туяа гяларсан хун басганыг
Хүдэр хүчир Баргу баатар
Баяр хөөртэй учран угтлаа
Баавайнгаа аахайгаар
Ижийнхээ бүүвэйгээр
Хүлэг их хөх бухын бүрхэрээгээр
Хонгор Хошоонгидынхоо зурайгаар
Хан бүргэдийнхээ дэвэлтээр
Хун цагаан чамтайгаа
Хуй салхины хүчээр
Хувь заяатай учирлаа гэлээ
Хусан модон шугуйтай
Шинэс модон сэрэгтэй
Усан хүрээт Ойхандоо
Бархад Бурхад түшээ минь
Аахай аахай аахай
Бади Иого нутаг минь
Заяа Нава хоёр минь
Дээд алтан нар минь
Дагуул цагаан сар минь
99 дээд хан хурмаст минь
79 давшуулам дайд минь
89 усан далай минь
Буурал баавайн минь
Бадам улаан гал минь
Бодон буурал ээж минь
Үеийн үед үрийн үрд
Үндэс мөнхлүүлж
Өдөр шөнөгүй
Мрталгүй орхилгүй
Хүрэн улаан зүрхийг минь
Хүдэр эр биеийг минь
Хун цагаан шубуутай
Холбон байж жаргаагаачээ
Эх сурвалж: www.toonto.mn

Нэг үүтгэлт дүрийн гарбал

********************************************
Тамга түүний тархалтууд-----Зарим тамга Монголчуудын ахуй амьдралд хэрэглэж байсан тамгуудтай нэн төстэй...Ертөнц дээр байдаг сонгодог давтамж бүхий дүрсийн хувьсахуй хаа сайгүй байна. Мөн авай зүй хэлний төсөөтэй тал дээр ч гэсэн мэдэгддэг нь үүний баталгаа.
Тамга түүний тодорхойлолт-Засаг төрийн захирах байгууллагын албан бичиг хэрэгт дардаг засаглах эрхийн баталгаа болох оноосон нэртэй сүлд бүхий захирлага тэмдэг, мөн түүнийг цаас зэрэг дээр дарсан нь, яамны тамга, төрийн тамга, тамга дарсан бичиг, 2. хуучирсан хушуудын төрийн хэрэг шийтгэх газар, хушууны тамгын газар, шавийн тамгын газар, тэдний тамганд тушаав, тамганд хэрэг мэдүүлэх, тамганд заалдах, тамганд захирагдсан ард, 3.адуу мал, эд юманд тэмдэг болгон хайрах төмөр хэрэгсэл, чандмань тамгатай хээр морь, ташаан дээр нь дарсан тамга нь таван номын үсэтгэй дээ хө (дуу), 4. хөзрийн нэг зүйл дүрс тэмдэг, буймангийн тамга, дөрвөлжингийн тамга, тамгаар гарав.
 Эх сурвалж: Я.Цэвэл. Монгол Хэлний Товч Тайлбар Толь, Тал 518
Mongolian forgotten some Tamgas

A.Akishev
Art and mythology of Sakas
"Science", Alma-Ata, 1984
Kushan royal tamgas
Table 10 page 108


Sunday, December 23, 2012

Сансар хорвоо ба бидний итгэл найдвар-Хэкман болон Кауфман нар: Энэ нь ойрын арван жилийн дотор Хар нүхээс олсон шинжлэх ухаан танин мэдэхүйн мэдээлэл зэргээс сансар хорвоогын бүтэц, түүний үүсэл гарвалыг дахин шинээр гаргаж ирсэнээр алберт Эйнштейны харицангуйн онолын дараахи гайхамшигтай нээлт болсон гэж нэгэн дуугаар хүлээн зөвшөөрч байна.


Сансар хорвоо ба бидний итгэл найдвар


1920 он хүртэл энэ талаархи судалгаа бүрэн гүйцэд хийгдэж судлагдаагүй байсан боловч дэлхийн олон орны эрдэмтэд тэдний шаргуу судалгааны үндсэн дээр сүүн замын ойлголтонд хүрч улмаар цөөнгүй амжилтанд хүрч байна. Бид бүхний нөр их хөдөлмөрийн үндсэн дээр зуун инч хэмжээтэй сансарын дуран авайг Калифорин дахь Бильсоны одон орон судлалын оргилд барьж байгуулсан юм. ...Улмаар Эдбун Хабблийн илрүүлсэн Андромедиа (M31) галактик болон Трайнгулум (M33) зэрэг нарны аймаг төст бүсүүдийг нээж чадсан билээ. Галактик тус бүр онцлогтой болохыг доторхойлж гаргасан. Гадаад их ертөнцийн зүгт хэвтээ тэнхлэгтэй орших сансарын агуу их тоосонцорын тогтолцоо байлаа. “Урьд өмнө, тэднийг сансар хорвоогийн үл мэдэгдэх сүүн зам хэмээн итгэж энэ нууцыг хадгалсаар шинэ үед хүрч ирсэн. Тэдгээр нь хойшдоо гараг ертөнц дэхь төсөөлж боломгүй том зүйл болж хувирсан байна. Тэдгээр хязгаарын дунд байх нууцлаг юмс нь олон удаагын шүүмжлэлийн дунд байж зарим хүмүүсийн амь насаараан тоглох хэмжээнд хүртэл хэргийн эзэн болж байв. Үнэн хэрэг дээрээ сансарын сүүн замын нууцыг Шашны үүднээс хавчин гадуурхах замаар үнэнийг түгээгчдийг боомилж байсан юм.


Эдүгээ цагт сансар хорвоогийн талаар эргэлзэх зүйлгүй болжээ. Энэ утгаараа бид азтай юм. Яагаад гэвэл бидний мэдлэгийн цар хүрээг хавчин гадуурхах, үзэл бодол түүний эрх чөлөөнөөс ангид зүйлээр хүчлэн тулгах асуудал эдүгээ үед алга болж. Бидэнд мөрөөдөл бий, мөрөөдөл биелдэг юм гээд зүтгээд байхад хэнч саад хийхгүй үед амьдарч байна.

Орчин үеийн судлал, түүний ололт амжилтан дээр бидний цуглуулсан мэдлэгийн санд сансарын хил хязгаар нь Сүүн замаар тусгаарлагдаж буйг ойлгох боллоо. Алс холын татдаг дуран нь илүү хүчтэй болж ирэхийн зэрэгцээ тус дуран авайгаар илүү өндөр түвшингээр тал бүрийн үзлэг шинжилгээ хийх болов. Нэг бүрчлэн судлан шинжлэхийн хамт тэдгээрийн үүсэл хөгжил гарбалыг ойлгон ухаарах хэмжээнд хүрч иржээ.

Сүүн замын судалгааны салангид ойлголт буй ч Сүүн замд буй бүх үйл явц зэрэг нь бидний хувьд олон төрлийн мэдээ мэдээлэл өгөх хэмжээны түүхэн мэдээлэл болж өгөх юм. Ерөнхийдөө, сүүн замын зүг хийсэн судалгаа нь их ач холбогдолтой бөгөөд түүнээс гарсан үр дүн нь сансар хорвоогын өөрийн бүтэцийг өгүүлж өгөхөөс гадна илүү өндөр түвшингийн нарын мэдээлэл болох 14 тэрбум жилийн түүхийг нээж өгсөн билээ. Дунлофийн эрдэм шинжилгээны хүрээлэнгээс гаргасан шинэ дүгнэлт нь их дэлбэрэлтээс хойш 500 сая жилийн тэртээгээс биологийн эс, эд, эрхтэн гм... дэлхийн түүх эхэлсэн гэж үздэг.
 
Хамгийн агуу бас сонирхол эрхгүй татаж орхидог энэ шинжлэх ухааны олон салбар анги дотор түүхийг хүүрнэн өгүүлнэ гэж хэлж болмоор орчин үеийн шинэ нээлт нь манай амьдралын тойрогоос тэнгэрийн заадал дагуух хар нүх хэмээх асар их хүчтэй нэгэн цул хүч буйг нээж улмаар энэ талаархи эхлэл төгсгөлийн ойлголтуудыг Сансар судлаачид хэдийнэ бичиж өргөн олонд хүргэсэн мэдээлэл цөөнгүй гарч амжжээ. Сансар хорвоогын талаархи ойлголт шинэ хэв маятай боллоо. Хорвоо дэлхийн хөгжлийн талаар шинээр танин мэдэх шинэ боломж Хар нүхийг нээснээр нээгдэж байна. 

Хэкман болон Кауфман нар: Энэ нь ойрын арван жилийн дотор Хар нүхээс олсон шинжлэх ухаан танин мэдэхүйн мэдээлэл зэргээс сансар хорвоогын бүтэц, түүний үүсэл гарвалыг дахин шинээр гаргаж ирсэнээр алберт Эйнштейны харицангуйн онолын дараахи гайхамшигтай нээлт болсон гэж нэгэн дуугаар хүлээн зөвшөөрч байна.

Судлаачид судалгааг тооллын тогтолцоонд бүтэцлэн хэмжиж байна. Улмаар зарим нарийн зүйл дээр анхааран бүтцийн талаас нилээдгүй загвар гаргасан: Тус бүрийн нарийн тодорхой шинжилгээ нь цаг хугацааны хувьд асар том хэмжигдэхүүнийг зааж өгсөн билээ. Бидний нээлт хүн төрөлхтөны хувьд “Шинэ түүхийн ойлголт” болж улмаар тус тодорхойлолт нь сүүн замаас амьд оршнол хайх өөрөөр хэлбэл бидний амьдарч буй дэлхий төст гарагуудыг нээн олох хайгуулд замнах үүд хаалга нээж өгөв. Тэртээх алслан харагдах сансарын уудам дайдад ижилхэн нарны аймаг байж магад ба амьд оршнолт нарны аймгийн шинэ ертөнц буй гэсэн шинэ үеийн залуу судлаачид, уран зөгнөгчдийн итгэл найдварын өгүүлэл, судалгаа шинжилгээний төслүүд одоо цагт 100,000-аас илүү хэмжээгээр идэвхтэй өрнөсөөр байна.

Чухамдаа энэ бол “шинжлэх ухаанд итгэх” итгэл одуулах их өрнөлийн хэтийн төлөв болжээ.

Ихэнх бичиж буй өгүүлэл ном бүтээлийн ерөнхий чиглэл нь сансар хорвоогийн ахан дүүс, ижил төст ухаант хүмүүстэй уулзаж буй талаархи сэдэвтэй байна. Сансарт авсан зурагт ямар нэгэн манай гарагтай ижил төстэй байна уу гэдэг суурь горидлогын хайгуулаар ажилладаг. Энэ утгаараа бүх юмс эхлэл төгсгөлтэй байдаг талаар мэдэж тэр бүхнээс урьдчилан танин мэдэх зорилго агуулж байна. Хаблын дурангаар авсан гэрэл зураг болон бусад эх сурбалжууд нь дээр дурьдсан юмсын баталгаа болж байна.

Өнгөрсөн зуунд зах хязгааргүй сансарын уудам руу тандалтын шугамаар хөлөг онгоц илгээсэн хэдийч тиймч гойд сайн мэдээлэл одоогоор ирээгүй юм. Сансар судлалын хүрээлэнгээс тусгай төсөл гаргаж радио долгион илгээв. Багцалсан мэдээлэл бүхий өндөр хэмжээны тоон өгөгдөлт баримтыг сансарын уудам орон зайд орших ухаант амьд оршнолууд замаас нь тосон авч манай гарагийн тооллийн системийг өөрсдийн тоон код руу оруулан танин мэдвэл төслийн зорилго биелэх юм.

Маргааш ямар төлөвлөгөө зохиох нь тэдний хэрэг болох биз.
12.23.12

Эртний мэдлэг


*Беел-зз-баб*Зургын голоос Нар илч гэрлээн цацруулан тэнгэрийн уудам дайд руу чиглэн ниснэ. Түүний хажууд элч бараа хамгаалагч могойтой хамт Жакалийн хоёр араатан заларчээ. Мөнх Тэнгэрийн оронд Нисэж буй нар хүмүүн төрөлхтөнд өр нэхэлгүй үржил шимийн өгөөжөөр үеийн үед тэтгэнэ... хэмээн айлдсан домог буй.
Ухамсарын гурван хүрээт билэгдэл түүний учир холбогдол Египетийн алтан үеийн дүрслэлд тусгалаа олсон.

12.23.12

14 Мэргэн хүний мэлмий толгойдоо байхад харин тэнэг хүн харанхуйд явж байдаг. Гэвч тэднийг хоёуланг нь нэг хувь заяа нөмөрч байдгийг би мэднэ. 1 Тэнгэрийн доорх бүх юмс цаг хугацаатай бөгөөд бүх юм тогтоогдсон цаг мөчтэй ажээ. 2 Төрөх хийгээд үхэх цаг, Тариалах хийгээд тарьснаа хураах цаг, 3 Алах хийгээд анагаах цаг, Нураах хийгээд босгох цаг, 4 Уйлах хийгээд инээх цаг, Гашуудах хийгээд бүжиглэх цаг, 5 Чулууг шидэх хийгээд цуглуулах цаг, Тэврэх хийгээд тэврэлтээс зугтах цаг, 6 Эрж олох хийгээд алдаж асгах цаг, Хадгалах хийгээд хаях цаг, 7 Урах хийгээд оёх цаг, Дуугүй байх хийгээд ярих цаг, 8 Хайрлах хийгээд үзэн ядах цаг, Дайтах хийгээд найрамдах цаг байдаг ажээ.


НОМЛОГЧИЙН ҮГС - Амьдралын хоосон чанар  
Амьдралын олон талыг харуулан юу нь амьдралд чухлыг энд өгүүлжээ. Мэргэн ухаан, таашаал, эд баялаг, ажил хөдөлмөр, найз нөхөд, алдартай болох, шашин шүтэх, гэрлэлт, үр хүүхэд болон байр суурь нь үнэндээ эцсийн эцэст хоосон юм гэж Соломон хэлжээ. Энэ бүхэн буруу гэж байгаа юм биш харин амьдралыг хангалуун болгон дүүргэгч нь эдгээр зүйл биш юм гэдгийг ойлгуулахыг хүссэн юм. Өөрөөр хэлбэл түүр зуурын зүйлд амьдралынхаа цагийг бүгдийг нь зориулахаас илүүгээр мөнхийн зүйлд амьдралаа зориулахыг хэлжээ. Эцэст нь Номлогчийн үгс 12:13-өөр дүгнэсэн байна.

Номлогчийн үгс [1]
1 Иерусалим дахь хаан, Давидын хүү, Номлогчийн үгс.
2 Номлогч,
"Бүгд хоосон, хоосны хоосон болой" гэв.
3 Наран доор ажиллагч хүмүүний бүх хөдөлмөрийн үр ашиг нь юу вэ?
4 Нэг үеийнхэн явж нөгөө үеийнхэн ирсээр байвч
Дэлхий ертөнц үүрд үлддэг.
5 Түүнчлэн нар мандсаар, жаргасаар,
Хаанаас манддаг тэр л газар уруугаа яарсаар байх ажээ.
6 Салхи өмнө зүгт үлээж, тэгснээ хойд зүг уруу эргэж,
Улмаар өөрийн тойргоороо дахин давтан эргэлдэх ажгуу.
7 Бүх гол далайд цутгавч, далай нь дүүрдэггүй.
Дахин буцаж урсахын тулд хаанаас эхэлсэн тэр газартаа голууд буцаж урссаар байдаг.
8 Хүн үүнийг хэлэхийн аргагүй бүх зүйл залхмаар юм.
Нүд харснаараа ханасангүй, чих сонссоноороо дүүрсэнгүй.
9 Юу байсан, тэр нь байх болно.
Юу хийгдэж байсан, тэр мөн л хийгдэх болно.
Иймээс наран доор шинэ юм юу ч алга.
10 Хэн нэг нь ямар нэг юмыг
"Үүнийг хараач, энэ шинэ зүйл байна" гэж магад.
Тэр нь хэдийн биднээс өмнө байсан зүйл юм.
11 Өнийн юмс дурсагдахгүй,
хожим болох юмс ч ирэх үеийнхний санаанд үл үлдмой.
12 Би болбоос Номлогч, Иерусалим дахь Израилийн хаан байсан.
13 Тэнгэрийн доор үйлдэгддэг бүхнийг мэргэн ухаанаар шинжлэн, судлахын тулд би өөрийн оюун ухааныг зориулав. Энэ нь Бурханаас хүний хөвгүүдийг шаналгах гэж өгсөн ёрын бэрх үүрэг байв.
14 Би наран доор хийгддэг бүхнийг үзсэн бөгөөд үзтэл энэ бүхэн нь хоосон бөгөөд салхины хойноос хөөцөлдөхтэй адил ажээ.
15 Муруй нь тэгширч чадахгүй, байхгүй юмыг ч тоолох аргагүй билээ.
16 "Иерусалимд надаас өмнө байсан бүх хүнээс ч илүү мэргэн ухааныг би арвижуулан нэмэгдүүлсэн бөгөөд өөрийн оюун бодлоороо үлэмж мэргэн ухаан хийгээд мэдлэгийг олж авав" гэж би өөртөө хэлэв.
17 Түүнчлэн би галзуу тэнэг мулгуу хийгээд мэргэн ухааныг танихад өөрийн оюун бодлыг зориулав. Энэ нь мөн л салхины хойноос хөөцөлдөхтэй адил ажээ.
18 Учир юу гэвэл, мэргэн ухаан их бөгөөс зовлон ихдэнэ, мэдлэг арвижих аваас шаналал нэмэгдэх буюу.

Номлогчийн үгс [2]
1 Би өөртөө өгүүлрүүн "Ир, одоо. Би чамайг тааламжит байдлаар сорьж үзье! Өөрийгөө баясгаж, баярлуул" гэв. Үзтэл энэ нь бас л хоосон байлаа.
2 Инээгчийг би "галзуу" гэж, тааламж баяслын тухайд "Юу болж байна?" гэхчлэн боддог байв.
3 Би бас мэргэн ухаанаар удирдуулахын зэрэгцээ яаж өөрийн биеийг сархад дарсаар цэнгүүлэх вэ? Тэгээд мөн яаж бас тэнэг байх вэ? гэж өөрийн ухааныг чилээж ирлээ. Тэгэхдээ тэнгэрийн доорх амьдралынхаа цөөхөн жилүүдэд хүмүүний хөвгүүд юуг хийх нь зөв ба юу хийх ёстой байв гэдгийг өнөөг хүртэл би мэдэж үл чадлаа.
4 Би ажил үйлсээ ихэсгэж байлаа. Өөртөө зориулан байшингууд барьж, өөртөө усан үзмийн цэцэрлэг суулгав.
5 Би өөртөө цэцэрлэг, бас цэцэрлэгт хүрээлэн байгуулж, тэндээ төрөл бүрийн жимсний модод суулгасан.
6 Урган төлжиж байгаа ойгоо услахаар өөртөө зориулж усан сан байгуулсан.
7 Би эрэгтэй, эмэгтэй боолууд худалдаж авсан ба мөн унаган боолууд ч бас бий. Надаас өмнө Иерусалимд байсан бүгдээс илүү их мал сүргийг би эзэмшиж байв.
8 Би бас өөртөө алт, мөнгө хийгээд хаад болон нутгуудаас эрдэнэсийг хураан цуглуулсан. Би өөртөө эрэгтэй, эмэгтэй дуучидтай ба эр хүний зугаа болох олон татвар эмс надад байв.
9 Ингэж надаас өмнө Иерусалимд байгсдаас би хол давж, үлэмж баян болсон төдийгүй мэргэн ухаан ч бас надад байна.
10 Миний нүд хүсэмжилж буй бүгдээс би татгалзсангүй. Ямар ч цэнгэл тааламжаас би өөрийгөө татаж байсангүй. Учир нь зүрх минь миний хөдөлмөр бүрд баяссан юм. Энэ л миний бүх л хөдөлмөрийн шан харамж ажээ.
11 Тэгээд би өөрийн гараар хийсэн бүх үйлсээ, бас өөрийн чармайн хийсэн хөдөлмөрийг эргэцүүлэн бодлоо. Гэтэл энэ бүхэн хоосон бөгөөд салхины хойноос хөөцөлдөхтэй адил байв. Наран доор түүний ашиг алга.
12 Иймээс би мэргэн ухаан, галзуу хийгээд тэнэг мулгууг тунгааж үзэв. Хааны дараа гарч ирэгч хүн урьд хийгдсэн зүйлээс өөр юуг хийх юм бэ?
13 Мэргэн ухаан тэнэг мулгуугаас давуутай нь гэрэл харанхуйгаас илүүтэйн адил болохыг би ойлгов.
14 Мэргэн хүний мэлмий толгойдоо байхад харин тэнэг хүн харанхуйд явж байдаг. Гэвч тэднийг хоёуланг нь нэг хувь заяа нөмөрч байдгийг би мэднэ.
15 "Тэнэгт оногдох тэр л хувь тавилан над дээр мөн ирэх тул ухаантай байхын хэрэг надад юу билээ?" гэж би өөртөө хэлэв. Ингээд би өөртөө "Энэ мөн л хоосон аж" гэв.
16 Учир нь ухаантан хэн боловч тэнэгийн нэгэн адил үүрд мартагдах аж. Ирэх өдрүүдэд ч бүх зүйл мартагдана. Мэргэд тэнэгүүдийн адил үхэцгээнэ шүү дээ!
17 Наран доор хийгдэж байгаа бүхэн надад жигшүүртэй болсон учраас би амьдралыг үзэн ядсан. Өөрөөр хэлбэл, бүх зүйл утгагүй бөгөөд салхины хойноос хөөцөлдөхтэй адил аж.
18 Наран доор хөдөлмөрлөсөн хөдөлмөрийнхөө бүхий л үр жимсийг би үзэн ядав. Учир нь би тэр бүгдийг миний дараа ирэх хэн нэгэнд үлдээх учиртай ажээ.
19 Тэр ухаантай, эсвэл тэнэг хүн байхыг хэн мэдэх билээ? Наран доор ухаалгаар хөдлөн, ажилласан хөдөлмөрийн минь бүхий л үр жимсийг тэр нэгэн эзэмших болно. Энэ мөн л хоосон.
20 Тиймээс наран доор хөдөлмөрлөсөн өөрийн бүх хөдөлмөрийн үр жимсийг би бүхэлд нь үгүйсгэв.
21 Хэн нэгэн нь ухаан зарж, мэдлэгтэй, чадварлаг ажиллаад дараа нь өөртэй нь хамт ажиллаагүй хүнд өөрийн хувийг өгдөг. Энэ нь мөн л хоосон бөгөөд асар бузар булай хэрэг мөн.
22 Наран доор хичээж чармайсан бүхий л хөдөлмөрөөсөө хүн ер нь юуг нь авах юм бэ?
23 Учир нь хүний бүх л өдөр болон хөдөлмөр нь уйтгар зовлонтой, төдийгүй, шөнө ч түүний оюун ухаан нь амардаггүй аж. Энэ нь мөн л хоосон ажээ.
24 Идэж, ууж, ажил үйлс минь сайн байна гэж өөртөө хэлэхээс илүү зүйл хүний хувьд байхгүй. Миний харснаар энэ нь мөн л Бурханы мутраас ирэх ажээ.
25 Учир нь Түүнгүйгээр хэн идэж, хэн сэтгэлийн жаргал авч чадах вэ?
26 Өөрийнх нь мэлмийд таалагдагч хүнд Тэр мэргэн ухаан, мэдлэг, баяр жаргал өгдөг ажээ. Чингэхдээ Өөрийнхөө өмнө гэмгүй нэгэнд өгөхийн тулд бөөгнүүлэх, цуглуулах албыг нүгэлтнүүдээр гүйцэлдүүлдэг байна. Энэ нь мөн л хоосон бөгөөд салхины хойноос хөөцөлдөхтэй адил аж.

Номлогчийн үгс [3]
1 Тэнгэрийн доорх бүх юмс цаг хугацаатай бөгөөд бүх юм тогтоогдсон цаг мөчтэй ажээ.
2 Төрөх хийгээд үхэх цаг,
Тариалах хийгээд тарьснаа хураах цаг,
3 Алах хийгээд анагаах цаг,
Нураах хийгээд босгох цаг,
4 Уйлах хийгээд инээх цаг,
Гашуудах хийгээд бүжиглэх цаг,
5 Чулууг шидэх хийгээд цуглуулах цаг,
Тэврэх хийгээд тэврэлтээс зугтах цаг,
6 Эрж олох хийгээд алдаж асгах цаг,
Хадгалах хийгээд хаях цаг,
7 Урах хийгээд оёх цаг,
Дуугүй байх хийгээд ярих цаг,
8 Хайрлах хийгээд үзэн ядах цаг,
Дайтах хийгээд найрамдах цаг байдаг ажээ.
9 Хийж байгаа хөдөлмөрөөс нь ажил хийгчид ямар ашиг байна вэ?
10 Бурханаас миний хөвгүүдэд өгсөн шаналгаат хөдөлмөрийн зовлонтойг би харсан.
11 Бүх юмыг Тэр тухайн цагт нь сайн сайхнаар бүтээсэн бөгөөд хэдийгээр хүн Бурханы үйлдсэн ажлыг эхнээс эцсийг нь хүртэл ойлгохгүй ч гэсэн Тэр тэдний зүрхэнд үүрд мөнхийг байгуулсан билээ.
12 Хүмүүсийн хувьд амьдрах хугацаандаа сайныг үйлдэх хийгээд баярлаж бахдахаас илүү дээр юм байдаггүй болохыг би мэдсэн.
13 Хэрэв хүн идэж уух хийгээд эрхэлж буй бүхий л ажилдаа сэтгэл хангалуун байх аваас энэ нь Бурханы бэлэг буюу.
14 Бурханы хийсэн болгон үүрд мөнхөд үлддэгийг би мэдлээ. Түүнд нь нэмэх буюу түүнээс нь хасах юу ч байхгүй аж. Бурхан ийн ажилладгийн учир нь хүмүүс Түүнээс эмээхийн тулд юм.
15 Юу байж байсан, тэр нь одоо ч байж байна. Ирээдүйд буй болох нь аль хэдийн байсан. Бурхан өнгөрснийг ийнхүү хайдаг байна.
16 Би мөн наран доор үнэнч шударгын оронд бузар булай, зөвийн байранд ёрын бузар нь оршдогийг харсан.
17 "Шударга хүн ба гэм нүгэлтний аль алиныг нь Бурхан шүүнэ" гэж би өөртөө хэлэв. Учир нь цаг хугацаа, бүх юмс, бүх үйлс тэнд байдаг.
18 "Хүн гэгч өөрсдөө адгуус юм гэдгээ танихуйцаар тэднийг Бурхан туршаасай" гэж хүмүүний хөвгүүдийн талаар би өөртөө хэлэв.
19 Учир нь хүний хувь тавилан адгуусны хувь тавилантай адил бөгөөд нэг нь үхдэгийн адил нөгөөдөх нь ч бас үхэх аж. Үнэндээ аль аль нь л ижилхэн амьсгалтай байх бөлгөө. Хүнд адгууснаас дээрдээд байх юм алга. Иймээс бүгд хоосон.
20 Бүгд нэг л газар уруу явцгаана. Бүгд л шорооноос гарсан, тэгээд бүгд шороондоо буцна.
21 Хүний амьсгал дээш гарч, адгуусны амьсгал газар уруу доош уруудсныг хэн мэдэж байгаа юм бэ?
22 Тиймээс хүн хийж байгаагаараа л баясгалантай байхаас өөр илүүтэй нь үгүй гэдгийг би ойлгов. Учир нь энэ бол хүний хувь зохиол болой. Түүнээс хойш юу болохыг үзүүлэхээр хэн түүнийг дагуулан аваачих билээ?  Үргэлжлэл энд
.....
Ариун Библи судараас зон олонд хүргэх үүднээс... 
Юмс үзэгдэл түүний зүй тогтол, ямар нэгэн зүйлд хэт туйлшрахгүй байх нь аминд өлзийтэй.

Амьдралын модны тухай Индианчууд ийн дүрсэлсэн-Mesoamerican world tree and Izapa Stela 5

Хүн төрхтөний зүйлийн талаархи онолын асуудал эрт үеэс маргаантай асуудлын нэг байсан. Өнөөгийн Антропологичдын дийлэнх нь хүнийг биологийн утгаар нэг зүйл болгон үздэг. Энэ онолыг баримтлагчдыг Моногенист онолчид гэж нэрлэдэг.
Хүний зүйлийн нэгдлийг баримтлагчид Моногенистүүд хүн төрөлхтөнийг, тухайлбал Негр, Европ, Монголжуу хэмээн тус тусын зүйл гэж үздэг ба улмаар Полигенестидүүдийн хооронд 18-19 зууны онолын хөгжилд маргаан хүчтэй болж ирсэн. Гэвч энэ дүрслэл бол Америк тив дахь эртний Индиан овог аймагуудын ойлголт, түүний төсөөлөл дээр үүссэн дүрслэл юм шүү. Илүү дэлгэрэнгүй мэдээлэл эндээс: http://en.wikipedia.org/wiki/Izapa_Stela_5
12.23.12

Грифон

Нергал эзэн түүний хажууд үнэхээр нэг хүн байна уу? Миний нэг таних найз надад энэ талаархи дүрслэл зурж миний Фезэ рүү илгээжээ. Үнэхээр түүний хажууд нэг хүний дүрс буй бол сонин л юм. Хувьд итгэх итгэл алга. 
Эрэгтэй бурхадын төлөөлөл Марс гарагтай холбоотой гэж үздэг Вавилоны гай зовлон сүйрлийн бурхан. Гарийн хоёр барьц нь Арслан толгойт таяг байна. 

Гай зовлонгийн Бурхан Нергалийн цааш харсан дүр. Түүний ар нуруунд  далавч байх аж.
Эртний Шумер хэлний, Мэдлэг** гэсэн дээдсийн нэр утгатай нэн төст, тэнгэрлэг угсаа гэж бас тайлбарлаж байсан байна. ...Хаадын билэгдэл гэсэн утгаар барууныхан тайлдаг. Эрдэнэ гуайн үзлээр бол Монголчуудын Бүргэд шүтээн, түүний нэг илрэл гэж үзсэнээр Монгол төвт үзлийн гол соёл-парадигмийн байр суурин дээр үлдэж чадсан баримт. Учир гэвэл эрт үед Төв Азиас салаалсан соёл иргэншлийн тархалтын баримт гэж үзсэнээс улбаатай... Грифон загварын билэгдэлт дүрслэлүүд эсрэг тэсрэгийн дүрийн тод томруунаар харуулж буй юм. Скифийн эрин үеийн олон овог аймагуудын төлөөлөөр хувисаж Төв болон Дотоод Азид хүчтэй нөлөө үзүүлсэн. Чухам зарим нэг хүмүүсийн Монгол сентризм гэдэг Монголчлох оролдлого үүнд огт хамаагүй юм. 
Zu as a lion-headed eagle, ca. 2550–2500 BC, Louvre
*********************************************************
Хагас хүн, хагас муур хэмээх эртний Месопотам орчмийн дүрслэл
Нэмэлт: Магадгүй Буриад хэв шинжийг Месопотам орчмоос хайвал төсөө бүхий зүйл гарах байх гэдэгт найдна. Буриад гарбал энэ нутгаас гарбалтай гэж зарим нэг түүх бичлэгт бичсэнээс гадна ардын дуунд хүртэл байдаг юм билээ.
Анубис... өөр нэрээр нетер нь жакалын толгойт хүний бие цогцостой хүмүүн ертөнц болоод үхэгсдийн дараах амьдралтай холвож өгөгч бурхан юм.

Энэтхэг-Эзэн Брахма Бедийн бошиг сударыг Дамдин ядамаас соёрхож байгаа нь. Дамдин ядамын гарал үүсэл Индо Ари үүтгэлтэй учираас түүний дүр морин толгойтой байх нь зүйн хэрэг. Үнэндээ хоёр мөрөны соёлын нөлөө юм. ..Улмаар Их хөлгөны уламжлал ёсны үүднээс Монголд орж ирсэн сахиус бөгөөд хэлвэрийн хувьд илүү догшин дүрийг олж бурханы шашны арван хангалын нэг болсон ажээ. Монгол оронд хурдан морины сахиус хэмээн дээдлэгддэг.

12.23.12

Стевли изотопын судалгаагаар (d13CZ_10.0G0.8&; d15NZ 8.3G0.5&) тухайн үеийн үр тарианы мөхлөгтэй хамт хүний ясны зарим хэсэг мэдээлэл гарч ирсэн нь Jiangzhai ба Shijia-ийн бүс орчмийн хувьд С14-ийн мэдээлэл хийх бус зөвхөн ургамал, үр тарианы тарималжуулалтын талаас нь анхаарч үзэв. Хөдөө аж ахуйн үр тариа тариалах нь ганц хөдлөх хүчээс хараат бус юм харин харилцан үйл ажиллагааны хоорондын үйл ажиллаганаас бүрдсэн ажиллах хүчний зохист тогтолцоо умард Хятадын шинэ чулуун зэвсэгийн эрин үеийн туршид илэрхий байсан нь мэдэгдэж байна.

Изотопи судалгааны аргаар умард Хятадын шинэ чулуун зэвсэгийн үеийн онцлогийг нөхөн сэргээх нь 

Товч агуулга 

Хүн болон Амьтны гаралтай дээжүүдээс судалгаа хийж үзсэн болно. Тус нутаг болох Шар мөрөн болон Бей голын хөндийгөөс илрүүлсэн шар будаа болоод амьтан гаршуулсан эрин үеийн учир шалтгааныг хоёр шалгуур бүхий дээжүүдтэй хослуулж судалсан болно: Хүний хэрэгцээний улмаас мал гаршуулж эхэлсэн нь тодорхой бөгөөд тэдгээр гэрийн тэжээвэр амьтдын дотор гахай, нохой, болон тахиа зэрэг тэжээвэр амьтад багтаж байна. Шинэ чулуун зэвсгийн суурингуудаас олдсон зарим нэг яснуудаас дээжлэн авч судалсан. Суурингийн талбай бүр цаг хугацаа, орон зайн төрөл бүрийн газруудаас олдсон ба Jiangzhai, Shijia, Xipo, Kangjia зэрэг газруудаас олдсон олдворуудыг 4000-7000 жилийн үед хамаарч байна гэж судалгаанд харуй гарсан. Нүүрстөрөгчийн он цагийн давтамжаар энэ нь нэлээд өндөр хослолтойгоор (d13CZ_7.7G0.4&) гэж гарсан бол Азот-Нитроген изотопын харьцаагаар (d15NZ7.5G0.5&) Хipo-гийн гахай болон нохойн яс дээр үзүүлсэн ижил төст хариу гарч байхад өөр бусад амьтдын хувьд илүү давтамжтай С4-ийн тэмдэгт-баялаг ургамлын гаралтай бодис түүний төрлийн мэдээлэл гарч ирсэн. Энэ нь мэдээж шар будаатай холбоотой байжээ. Гол баримт болох С4 ийн үр дүн түүний шинж чанарын харьцааны амьтан дээрх тус мэдээллүүд тухайн цаг үеийн хүнээс гарсан мэдээлэлтэй нэмүү байдалтай гарсан.
Fig. 1. Location of archaeological sites along the Wei and Yellow rivers: 1 – Banpo (34°20′N 109°10′E), 2 – Kangjia (34°38′N, 109°20′E), 3 – Jiangzhai (33°N, 109°E), 4 – Shijia (34°30′N, 109°30′E), 5 – Xipo (34°30′N, 110°40′E).
Стевли изотопын судалгаагаар (d13CZ_10.0G0.8&; d15NZ 8.3G0.5&) тухайн үеийн үр тарианы мөхлөгтэй хамт хүний ясны зарим хэсэг мэдээлэл гарч ирсэн нь Jiangzhai ба Shijia-ийн бүс орчмын хувьд С14-ийн мэдээлэл хийх бус зөвхөн ургамал, үр тарианы тарималжуулалтын талаас нь анхаарч үзэв. Хөдөө аж ахуйн үр тариа тариалах нь ганц хөдлөх хүчээс хараат бус юм харин харилцан үйл ажиллагааны хоорондын үйл ажиллагаанаас бүрдсэн ажиллах хүчний зохист тогтолцоо умард Хятадын шинэ чулуун зэвсгийн эрин үеийн туршид илэрхий байсан нь мэдэгдэж байна. Бидний тааварлаж буйгаар дахин хуваарилалт өөрчлөлт нь хүн болон амьтан хоорондын хүнс тэжээлийн жил бүр байгалиас авах үр тарианы өгөөж түүний хувьсах хэлбэлзлээс шалтгаалж байсан. Энэ утгаараа шинэ чулуун зэвсгийн үеийн хүмүүсийн амьдралын хэмнэл нь Бей болон Шар мөрний хөндийн үржил шимт хөндийгөөс нэлээд тогтвортой хэмжээнд жил бүр өгөөж авч байв.

Түлхүүр үг: Биологийн антропологи; Карбон болон Нитроген Стевли Изотопи сорилууд
Шинэ чулуун зэвсгийн үеийн Хятад орон; ЯангшаоЛонгшан; зэрэг газрууд болон тус газрын малтлагаас гарч ирсэн газар тариалангийн үлэмж хэмжээний тархалтын талаар дурдахын хамт хүн, амьтан хоёрын ажиллах хүчний ойлголтууд болоод Умард Хятадын шар мөрөн орчмын газар тариалангийн хөгжил түүний Өвөрмөц онцлог болох газар тариалангийн талбайнуудыг судалж үзсэн юм. Судалгааны үр дүнд Хятадын шинэ чулуун зэвсгийн үеийн цөөнгүй газраас суурингуудыг олж нээсээр байгаа билээ. 
Шар будааны тариалалт хийж байсан Яангшао болон Лонгшаны шинэ чулууны соёл цэцэглэж байсныг Истевли Изотопын аргаар судалж хүний ясны мэдээлэл зэргээр үндэслэн судалж үзэхийн хамт эртний ургамалжилтын судалгааг Палеоботаникийн аргаар дээжлэн шалгаж цөөнгүй баримт гаргаж ирсэн. Эдгээр баримт хайх явцад олон тооны газар тариалангийн багажууд болон ваар урлалын олдворууд олдсон ба үлэмж хэмжээний нүхний үлдэгдлүүд бас олдож судлаачдын сонирхлыг татсан юм. Гэтэл Янгшаогийн гурван талбайгаас олдсон хүний ясны судалгаагаар БейлуйЖангзай, болон Шизиа нарын сорил бага давтамжтайгаар үгэршиж---өөрөөр хэлбэл хоолны холбоотой илэгдэл бага зэрэг мэдэгдэж эхэлсэн. Түүнчлэн шүдний ерөнхий маяг нь маш сайн хадгалагдсан байна. Судалгааны нарийн үр дүн таамаглалаар бол энэ соёлын онцлог нь бусад соёлуудаас газар тариаланг эрт эрхэлсэн, улмаар хүнс тэжээлийн хувьд ан агнуурын амьдралтай бас давхар хослуулж байж. 
Тус судалгааны материалд бид Стевли Изотопын арга болох хүн ба амьтны органик олдворуудыг шинжлэх аргыг хэрэглэсэн юм. Мөн хоол хүнсний зарим онцлогуудыг харгалзан судалж үзсэн болно. Улмаар энэ судалгааныхаа үр дүнгээс тухайн үеийн хүрээлэн буй орчны ялгаатай талыг нь гаргаж ирсэн. Хүчилтөрөгчийн-Oxigen изотоп харицаа Азот, нүүрстөрөгчийн гадаргуугийн судалгаанаас гарч ирсэн хэмжигдэхүүнүүд (d13Ccol) болон нүүрстөрөгчийн чулуужилт (d13Cap) зэрэг ясны хугадас зэрэгт илэрч байгаа бол ургамалд байх С4, болон шар будаа, эрдэнэ шиш, чихрийн нишингэ зэргүүд багтаан судалсан болно. Мөн эдгээрийн дотор далайн гаралтай ургамал болон цэнгэг усны загас зэргийн эх сурвалжид тулгуурлан азотын изотоп харьцуулалт (d15N) тэдний хоол хүнсэнд агуулагдах уургын хэмжээг тооцоолон гаргаж ирсэн явдал юм. Хүчилтөрөгчийн изотоп мэдээллийг тухайн газрын цаг агаарын байдалтай холбон үзэж тус төрөл-зүйл бүрээр жагсаан нэгтгэж хүрээлэн буй орчны ялгаатай талын байдалыг нээн үзэв. Энэ бүгдээр хүчилтөрөгчийн өсөлт болоод хуурайшилтын онцлогийг гарган ирж нийт бүсийн цаг уурын дасан зохицлыг эртний цаг уур улирлын мэдээлэлтэй хамт харьцуулав
...энэ судалгааны үндсэн дээр шинэ чулуун зэвсгийн үеийн хоол хүнсний найрлагад нэмүү байдалтайгаар амьтны гаралтай уургын бодис орж байсныг тогтоож олсон юм. Загас, Бугын махнаас авч буйг C3-ийн эх сурвалжаас тогтоож авсан, бол бага агууламжтай13C, болон уургын цөөн хэмжээтэй C4 зэрэг нь ургамлын гаралтай хүнсний төрөл болох шар будаанаас амьтны гаралтай хоол хүнсны зүйлс аль алиндаа нөлөөлж урвуу байдалтайгаар тогтоогдож байсан байна. Хэрэв махны төрлийн хоолны хангамж ургамлын гаралтай С3 хосолсон байдалтай бол уургын дайвар уураггүй бодисоос бага хувьтай гарч ирэх байв...
Умард Хятадын амьдралын төлөв байдал, зоо археологи болон палеоботаникийн мэдээлэл... 
Шар будааны тариалалтын он цаг түүний ерөнхий мэдээлэл хамгийн эртдээ МЭ 8500-7000, өмнөх судалгааны баримтаар бол шар будаа тариалалт эрт үе буюу МЭ 12000 жилийн тэртээ үед тус тус хамаарч байв. Газар тариалалтын бодит судалгааны үр дүнд шар будаа боловсруулах, газар тариалангийн багаж боловсруулах хамтдаа үүссэн болох нь ПелигангКишан болон Дадибаны 7500-6800 жилийн үеийн шинэ чулуун зэвсгийн бууц суурингуудаас мэдэж болно. 
Эрт үеийн шар будааны газар тариалангийн аж ахуй маш бага үр өгөөжийг авдаг байсан байж болзошгүй ба энэ үүднээс уламжлаад тухайн үеийн хүний нэг өдрийн зарцуулах Калори жаахан байж. Олон тооны зэрлэг амьтан нядалсан байдалтай газрын олдворууд олдсон бөгөөд эдгээр бууцны олдворуудын мэдээллээр бол тухайн үед хүмүүс ан агнуур, загасчлалыг шинэ чулуун зэвсгийн эрин үед эрчимтэй хөгжүүлж байжээ. 
Мөн нэлээд эртний хуурсан будаа түүний үр ургамлын үлдэгдлүүд Хенан мужийн Жиаху суурингаас олдсон байна. Он цагийг барагцаалбал 9000-8000 жилийн тэртээх үеийн тус олдвор нь маш сонирхолтой баримт юм. Харин Хенан мужийн Шаанхи бууцаас нэг төрлийн төрлийн будаа гарч ирээгүй юм. Тэгэхлээр энэ нь тусдаа зүй тогтолтойгоор алаг цоог байдалтай дүрслэгдэж байгаа нь Шанменхиа, Нанжиаокоу зэргээс ялгагдаж байна. Мөн тэдгээрийн дотор Жензоу Дахесум, Луояанг Хигаояа, Мианчи Яангашаосум болон Хенан дахь Денгзоу БалингангХиахиан Куанхукун гэх мэт бууцуудыг дурдаж болно. 
Сүүн тэжээлт амьтад болох гахай, нохой, магадгүй тахиа зэрэг гэрийн тэжээмэл амьтад аль хэдийнэ Хятадын шинэ чулуун зэвсэгийн эрин үед гаршуулж амжсан байна. Гахайн төрлийн амьтад 8000 жилийн үед хүний зохист хэрэгцээны улмаас хүмүүс гаршуулж эхэлсэн байна. Харин тахиаг гаршуулсан тал дээр судлаачдын хооронд нилээд маргаантай ба энэ талаархи маргааныг шийдвэрлэх ямар нэгэн шувууны яс, зарим хэлтэрхий ер олдоогүй байна. Хэдийгээр баталгаа байхгүй ч шинэ чулуун зэвсэгийн дунд үед хамаарах бууц суурингуудаас нэг төрлийн шувууны яс байж болох материалууд илэрсэн. Баожи мужийн Бейшоулинг, Хианийн БанпоЛингтоны Жиангзиа, гэх мэт бууцнуудаас гадна Шанхайн миаодингоу, Тангуйн Байюунг зэрэг бууцуудыг дурьдаж болно. Малын ясны олдворууд шинэ чулуун зэвсгийн бууц суурингуудаас нэлээд нэмүү байдалтай олддог. 
Энэ талаархи олдворын нэг нь Нанзхуангтоу бууцын нэгдүгээр давхраанаас олдсон юм. Энэ бууцын хамаарах хугацаа нь 10,000 жил гэж гарсан. Хэдий тийм боловч, Лонгшаны соёлын бууцнаас үхэр мал гаршуулсан талаарх мэдээлэл гарч ирээгүй. Дараа нь хонь, ямааны болох амьтны яснууд түрүү Лонгшаны үед байж гэж үздэг. Шинэ чулуун зэвсгийн сүүл үеийн бууц, суурингуудаас малын ясны ул мөр олдож байгаа ба үүн дотор Кангжиа 4500-4000 жилийн үе, Хуаюунгзуанг 3800-3000, Жукайгоу 1-2-аар бууцын үе болох 4000-3580 жилийн үед хамаарах суурингууд маш сайн баталгаа болж өгдөг. 
Дүгнэлт 
Шар болон Бей голын хөндийгөөс олдсон олдворууд болох ургамал тариалалтын зарим түүвэр олдвор, тэдгээрийн дотор хүн малын ясны холбоотой цөөнгүй олдворуудыг тус бүрчлэн Стебли Изотопын аргаар судалсан болно. Хүний яс Д13-С хэмжигдэхүүн нь шууд мэдэгдэхүйц байдалтай Ургамалын гаралтай органик, болон амьтан гаршуулсан нь мэдэгдэхүйц олдворуудтай хамт гарч ирсэн тэгэхлээр энэ үеийн байгаль нийгмийн онцлогт хүн болон амьтан хоёрын хоорондын харилцаа хэдийн эхэлсэн байсан ба улмаар тус судалгааны үзүүлэлт дотор гахай, нохой, зэргийн амьтанд илүү ихээр хэмжигдэж гарсан байна. Зарим талаараа эртний эрин үеийн хурдас хуримтлалд үлдсэн тариа будаа тариалалтын үлдэгдэл шинж, тухайн үеийн хүн, амьтан оршин сууж байсныг өвс ургамлын дээжүүдээс олж илрүүлэн зохих төвшингүйн судалгааг хийж тухайн үеийн шинэ чулуун зэвсгийн эрин үеийн бууц суурингууд нэг талаараа ялгаатай байгааг илрүүлсэн юм. Өөрөөр хэлбэл нэг хэсэг нь нэмүү байдалтай газар тариалангаас шар будаа болон цагаан будааны аж ахуйг хөгжүүлж бас хажуугаар нь гахай нохой тэжээн нэг ёсны хүмүүс өөрсдийн хүнсэндээ хэрэглэхээс гадна өөрсдийн гаршуулсан амьтныг тэжээж байсныг тодруулсан юм. Хүн болон амьтны хоорондын харилцаа мэдээж хэрэг тариалангын хортон амьтаныг устгахад чиглэсэн байхад гахайг тэжээж хүнсэндээ нэмэгдэл тэжээл маягаар гаршуулсан байжээ. Гэвч олон талаас нь тайлбарлах боломж Хятадын шинэ чулуун зэвсгийн үед илэрхий байгаа юм. Учир гэвэл шар будаа бол эрт болон эдүгээ үед чухал хэрэгцээт хоол хүнсний төрөл бөгөөд зөвхөн хүн бус гэрийн тэжээмэл амьтдын хэрэгцээт хүнсний төрөлд эргэлзээгүй орж байжээ. Тэгэхлээр Шинэ чулуун зэвсгийн үеийн газар тариалангийн талбайнууд нь ямарч байсан Шаанхи болон Хенан мужуудад хоёр үндсэн аргаар хүнс тэжээлийг тэтгэж байв. 
Үүнд: Хүн зөвхөн өөрсдийн хэрэгцээнд зориулж бус харин давхар өөрсдийн гэршүүлсэн амьтад тэдний хүнсний хэрэгцээнд зориулж газар тариаланг хөгжүүлж байжээ.
12.23.12