“Би өөрийгөө Хүннү судлалд гавьяа байгуулсан гэхгүй. Гэхдээ өвөг дээдсийнхээ түүхийг хүмүүст таниулах нь миний үүрэг гэж боддог. Яагаад хүннүчүүдийг онцолдог вэ гэхээр Хүннү бол Монголын өвөг дээдэс биш гэж ярьдаг хүмүүс бий. Тиймээс бид тэр үеийн түүхийг илүү судалж, түлхүү гаргаж ирэн олон түмэнд ойлгуулж, мэдрүүлэхийг хичээж байна.
Бид Монголын эзэнт гүрний үеийн түүхийг хангалттай ярьдаг. Энэ талаар олон баримт бий. Харин түүнээс өмнө Евразийн их даяаршил гэдэг зүйлийг хүннүчүүд бий болгосон” хэмээн ярих энэ хүн бол МУИС-ийн харьяа “Улаанбаатар” их сургуулийн Археологийн тэнхимийн эрхлэгч, доктор, профессор Д.Эрдэнэбаатар. “Улаанбаатар” их сургууль археологийн музейтэй. Улсын музейнүүдэд ч байхгүй нэн ховор, хосгүй үзмэрүүдтэй тус музейд бид Хүннү гүрэн болон археологийн шинжлэх ухааны талаар яриа өрнүүллээ.
-Ярилцлагаа музейн талаарх мэдээллээр эхэлье. Өдөр бүр үнэ төлбөргүй үзүүлдэг гэв үү?
-Энэ жижиг музей бол манай сургуулийн Археологийн тэнхимийн сүүлийн 15 жилийн хөдөлмөрийн үр дүн. Ажлын өдрүүдэд нээлттэй байдаг учраас хэн дуртай нь ирээд үнэ төлбөргүй үзэж болно. Энэ танхимд орж ирсний учир нь Монголын өв соёлын түүхийн судлагдахуун болсон нэн ховор дурсгалуудыг бодитоор харуулахыг хүссэн юм. Эдгээрийг улсын музейд авч, олон нийтэд илүү хүртээмжтэй байлгаач гэсэн саналыг холбогдох байгууллагуудад нь удаа дараа тавьсан. Би энэ нандин дурсгалуудыг хэдий болтол дарж, хадгалах вэ, хүмүүст үзүүлж л байя.
-Энэ олдворуудын асуудлаар салбарын сайддаа хандаж байв уу?
-Ц.Оюунгэрэл болон Л.Гантөмөр сайд хоёулаа энэ музейг үзэж, танилцсан. Гэхдээ тэд ташаа мэдээлэлтэй байсан. Жишээ нь, Оюунгэрэл сайд энэ музейг Д.Эрдэнэбаатар гэдэг хүн хувиараа ажиллуулдаг эсэхийг, олдворууд нь ямар бүртгэлтэйг шалгахаар ирсэн. Энд байгаа бүх олдвор минийх биш, улсынх гэдгийг нь тайлбарлаад, Монгол Улсын хосгүй үнэт дурсгалд бүртгүүлсэн баримт бичгүүд, Засгийн газрын тогтоолыг үзүүлсэн. Археологийн музей байгуулах тухай сүүлийн үед яриад байна. Үнэн бол сайн л байна. Би эдгээр олдворыг өгөх газарт нь, найдвартай хүнд өгмөөр байгаагаа дахин хэлье. Энэ бол Монголын түүх, монголчуудын юм. Олдворуудыг өнгөрсөн зуны турш Төрийн ордны музейд дэлгэж, үнэ төлбөргүй үзүүлсэн. Ийм гайхалтай соёлын өв байгааг ард түмэн мэдэх учиртай.
-Монголоос олдсон элдэв олдвор, үйл явдлын талаар голдуу гадаадын хэвлэлээс л олж уншдаг. Манай судлаач, эрдэмтэд хийсэн ажлаа мэдээлж болохгүй гэж үү. Түүхээ судалж, сурталчлахад төрийн бодлого дутаад байна уу?
-Төрийн бодлого дутаж байгаа нь үнэн. Үүнээс гадна манай академийнхан хоорондоо уялдаа холбоо муутай, бие биедээ ацагласан бодолтой. Дотооддоо ийм явцуу байж яаж олон улсад мэдээлэх вэ дээ. Би судалгааныхаа үр дүнд илрүүлсэн олдворуудын талаараа хэд хэдэн удаа мэдээлж байсан. Гэхдээ манай хэвлэл мэдээллийнхэн энэ тал дээр учир дутагдалтай. Заримдаа бүр гуйвуулж, сүр бадруулж ташаа мэдээлдэг. Бас түүх, шинжлэх ухаан, танин мэдэхүйн ач холбогдолтой өөрсдийн хийсэн нэвтрүүлгээ өгөхөөр төлбөр нэхдэг. Өөр нэг асуудал гэвэл, “Мөнгөө төлсөн нь хөгжмөө захиалдаг” гэж үг бий. Хэдийгээр манайхантай хамтарч судалгаа хийсэн ч хөр өнгө гаргасан гаднынхан өөрсдийгөө рекламддаг. Ер нь Монголын тал хэзээ ч мөнгө гаргадаггүй. Тэгсэн хэрнээ дарга нар “Бид олон улсад нэр хүндтэй. Олон улсын эрдэм шинжилгээний ажил хийж байна” гэж өөрсдийгөө магтдаг.
-ШУА-иас эрхлэн гаргасан “Хүннүгийн өв соёл” номонд таны судалсан ажлаас ганцыг л багтаасан юм билээ. Миний ойлгосноор археологич Д.Эрдэнэбаатарын илрүүлсэн олдворууд олон улсад “бөмбөг тэслэх” хэмжээнийх гэсэн. Хамгийн сүүлд олсон хаш пайз гэхэд л дэлхийд хэдхэн байдаг гэж сонссон. Хүннүгийн үеийн тийм гайхамшигтай соёлын түүхийг яагаад сурталчлахгүй байгаа юм бэ?
-Тэр номонд анхнаасаа миний нэг ч олдворыг багтаагаагүй юм. “Энэ бол Д.Эрдэнэбаатарынх биш, Хүннүгийн түүх соёл” гэж гуйж байж эртний Ромын шилэн аяганы зураг оруулсан. Түрүүн хэлсэнчлэн манайхны арчааг үй байдлын илэрхийлэл л дээ. Би ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнд 19 жил ажилласан. Тиймээс тэнд байгаа хүмүүс ажлаа яаж хийдгийг сайн мэднэ. Тэд улсын түүхээ боловсруулж, шинэчлэхээсээ илүүтэйгээр номонд нэрээ оруулахад л анхаардаг. Үүнтэй адил Монголын түүхийн I ботийг шинээр бичиж байхад нь би Хүрэл зэвсгийн үеийн түүхийг багтаахыг хүссэн ч “Цаг нь болоогүй” гэсэн хариу өгсөн. Гэхдээ одоо биш юм гэхэд хэзээ нэгэн цагт эдгээрийг Монголын түүхийн номонд оруулах нь гарцаагүй л дээ. Ийм хувийн амбицтай байсан цагт манайд шинжлэх ухаан дорвитой хөгжихгүй.
-Монголоос олдсон археологи, палеонтологийн ховор олдворууд биднийг дэлхийн хараанд өртүүлэх бас нэгэн баялаг болсон. Т-Батаар гэдэг “нөхрийн” ачаар төр, засаг эдгээр салбарт анхаарал хандуулж байгаа биз дээ?
-Дорвитой өөрчлөлт гарахгүй л байна. Уг нь Монголоос юу олсон, тэр нь дэлхийн түүхийг яаж баяжуулж байгааг олон улс сонсохыг хүсдэг. Монгол судлаачдыг олон улсын арга хэмжээнүүдэд урьдаг. Гэхдээ зардал мөнгөнөөс болоод тэр бүрт явж чаддагг үй. Би сүүлийн үед бараг явсангүй. Аль болгонд мөнгөг үй гээд гаднын орнуудаар зардлаа даалгах юм бэ. Улсын нэр хүнд л доошилно. Монгол гэхээс биш, хувь судлаачийн нэр гарахгүй шүү дээ.
-Өнгөрсөн жил Ноён уулнаас илрүүлсэн Хүннүгийн язгууртны булшнаас эртний Ромын үеийн аяга, Хүннүгийн хааны хаш пайз олсон талаар мөн л гаднын сайтуудад нэлээд шуугиантай мэдээлсэн байсан.
-Тэр аяга, пайз зэрэг олдвор энэ музейд байна. Түрүүн хэлсэн дээ, гуйж байж номонд оруулсан аяга шүү дээ. Тэр булшнаас эртний Ромын үеийн гурван аяга гарсан. Хоёр нь хагарсан, нэг нь жаахан эмтэрснээс биш азаар, бараг бүтэн. Германд болсон олон улсын хуралд би энэ аяганы тухай илтгэл тавьсан юм. Хүннү, Ром хоёр торгоны замыг ашиглан арилжаа хийдэг байсны гэрч энэ гэж үзүүлсэн. Гэтэл нэг герман эрдэмтэн “Тухайн үед ийм дээд зэрэглэлийн бүтээгдэхүүнийг арилжаа наймааны зорилгоор үйлдвэрлэдэггүй байсан. Ийм аягыг эртний Ромын дээд зэрэглэлийн цөөхөн язгууртан хэрэглэдэг байсан” гэж тайлбарласан. Тэгэхээр хэрэв худалдаа, солилцоогоор авчраагүй л юм бол Хүннү, Ромын том язгууртнууд уулзсан болж таарна. Энэ бол тэр үед хүннүчүүд өрн өдийнх өнтэй дээд түвшинд харилцдаг байсныг гэрчилнэ.
Өөр нэг сонирхолтой баримт гэвэл, эртний Хятадын түүхийн сурвалжид ингэж дурдсан байдаг. Ромын нэг легион Ази руу яваад сураггүй алга болсон. Тэр бүлэг цэрэг Хүннүгийн цэргийн бүрэлдэх үүнд орчихсон хятадуудтай тулалдаж явсан гэж. Энэ үнэн, эсэхийг бид судлах ёстой. Хэрэв үнэн бол энэ аягануудыг тэд Хүннүгийн эзэнт гүрэнд өгсөн байх магадлалтай. Би энэ аягатай төстэй эртний олдворын талаар интернэтээс мэдээлэл хайж, 10 ч хүрэхгүйг олсон. Хоёр, гурав нь Бонн, мөн тооных нь Нью-Йоркийн музейд, үлдсэн нь Эрмитажид байна. Миний олсон аяга Монголдоо одоогоор ганц. Хаш чулуун пайз ч ялгаагүй хосгүй эд. Өөд өөдөөсөө харсан хоёр барын дүрсээр хүрээлсэн, дотор талдаа есөн араатан бие биенээ хөөж буй мэт товойлгон хийсэн энэ олдвор Хүннүгийн их хааны бэлгэдэл. Яг л сүлжиж яваа мэт цээж, бөгсөн хэсэг нь ар, өвөр талдаа харагддаг. Маш нарийн хийцтэй урлагийн гайхалтай бүтээл. Бас л үүнтэй ижил олдворын талаар судалсан. Хятадад үүнтэй төстэй хоёр, гурван эдлэл бий. Гэхдээ яг манайх шиг хаш пайз одоогоор цорын ганц л байна.
-Хятадууд пайзаа хосгүй өв соёлын дурсгал гэж төрийн хамгаалалтдаа авсан байдаг гэсэн. Гэтэл дэлхий дээр цөөхөн байдаг ийм олдвор манай жижигхэн музейд харуул хамгаалалтгүй байна гэхээр сонин санагдлаа. Бид хэтэрхий хэнэгг үй байх шиг?
-Сонирхуулахад, Хятадын хэдэн судлаач “Танай төр таныг яаж хамгаалдаг вэ. Манай улсад ийм олдвор олсон бол дурсгалт зүйлийг ч, тухайн хүнийг ч хамгаалалтад авна” гэж байсан. Гэтэл би эдгээр олдворыг хувийнхаа банкны хайрцагт хадгалдаг. Энэ бол эмгэнэл. Бодит байдал ийм л байна.
-Ингэж байгаад алдаж, асгах вий дээ. Ер нь олдворуудыг улсад тушаах ёстой биз дээ. Бас иймэрхүү байдалтай байвал зувчуулах боломжтой юм байна даа?
-Түрүүн хэлсэн шүү дээ, улсын музейд өмнө нь өгсөн зүйлүүдийг олон түмэнд үзүүлэхгүй байна. Би хөөцөлдөж байж, улсын хосгүй үнэт дурсгалд бүртгүүлсэн. Одоо олдворуудын талаар ном хэвлүүлэх гэж байна. Оны сүүлчээр гарчих болов уу. Зувчуулах талаар асуусан. Судлаач хүн өөрийн илрүүлсэн археологийн эд өлгийн дурсгалуудаа зувчуулна гэж байхгүй. Хоёрдугаарт, ном болгон гаргаж байгаа зорилго нь баримтжуулж, олон нийтэд мэдээлж байгаа юм. Монголын музейнүүдээс үзмэрүүд яагаад алдагдаж байна гэхээр олон нийтэд үзүүлдэггүй, мэдээлдэггүй, баримтжуулдагг үйтэй холбоотой. Хав дарж, хаана, юу байгаа нь мэдэгдэхүй учраас л ёстой зувчуулж, үрэн таран хийж байгаа хэрэг. Би өмнө нь улсын музейд хэд хэдэн олдвороо тушааж байсан. Одоо тэдгээр олдвор хаана байна вэ? Бас миний багш, археологич Д.Навааны олсон алтан бүс, морины хударга, чимэглэл зэрэг олдвор улсын банкны эрдэнэсийн санд байсан ч алга болчихсон. Банкны эрх бүхий хүнээс асуухад “Намайг ажил хүлээж авахад байгаагүй” гэсэн. Тэдгээр олдворын зургууд ардын зураач Н.Цүлтэмийн “Монголын чимэглэх урлаг” цомог номд л байдаг юм. Заримдаа, ингэж алдаж, асгаж байхаар улсад данстай сургуулийн музейдээ хадгалсан нь дээр гэж боддог.
-Энэ ямар учиртай зураг вэ. Монголын газрын зургийг хэдэн хэсэгт хуваагаад өнгөөр ялгаж, хилийн зурвас татжээ?
-4000-4500 жилийн тэртээ, одоогийн Монголын нутаг дэвсгэр дээр нэг нь нөгөөг өөс өө соёл, угсаа гарлын хувьд ялгаатай 5-7 овог, аймаг зэрэгцэн оршиж байжээ. Үүнийг хэлбэр дүрсний хувьд ялгаатай булшнууд гэрчилдэг. Тухайн аймгуудын зан үйл, эд өлгийн соёлын ялгаа нь оршуулах ёсонд хүртэл тусгалаа олсон. Түүхч зөвхөн түүхээ л бичнэ гэсэн явцуу үзлийг халсан орчин цагт байгаль, нийгмийн олон шинжлэх ухааны уулзвар дээр судалгааны үр дүнг хүлээж авдаг болсон. Тиймээс тэдгээр овог, аймгийн оршин тогтнож байсан он цагийг олон улсын физик, химийн лабораторид хийсэн шинжилгээ, судалгаагаар тогтоосон байгаа. Тэгэхээр өөрийн гэсэн төр, улсын элемент бүхий тэдгээр овог, аймгийг нэгтгэн зангидаж чадсан Хүннү ямар агуу гүрэн байсны жишээ бол энэ. Монголын түүхийн нэгдүгээр ботид Хүрэл зэвсгийн үеийн дөрвөлжин булш, хиргэсүүр, буган чулуун хөшөө, чандманий булш, хадны зураг түүврийн талаар цухас дурдсан байгаа. Хиргэсүүр, дөрвөлжин булшных нь талаар би бичсэн. Түүх өгүүлэхээсээ илүүтэй танилцуулга, тодорхойлолт маягтай байдаг. Түүхийг одоо энэ жишгээр бичиж болохгүй. Түүхээ маш тодорхой өгүүлэх ёстой болохоос археологичдын хээрийн эрдэм шинжилгээний тайлан, тэмдэглэгээ байдлаар бичих ёсгүй л гээд байгаа юм.
-Сүүлийн үед эртний Монголын түүх, соёлтой холбоотой олон шинэ олдвор олдсон. Тэр хэрээр түүхийн судлагдахуун баяжиж, шинэ мэдээлэл гарч ирсэн байгаа. Тэгэхээр бид ч сурах бичгээ шинэчлэх хэрэгтэй санагдана?
-Түүхийн сурах бичгийн тендер зарлаад, дүгнэчихсэн. Шинэчлэгдэх төлөв бараг харагдахг үй л байгаа, миний хувьд шүү дээ. Уг нь сурах бичиг зохиох эрдэмтэд зохиогчийн нэрээ үлдээхэд биш, түүхээ баяжуулан, тодорхой мэдээлэл өгөхөд л анхаарах учиртай.
-Сурах бичиг зохиох эрдэмтдийн багийг сонгон шалгаруулдаг биз дээ?
-Тэр багийг шударга бус сонгож, шалгаруулдаг. Уг нь мэргэжлээ мэддэг сайн эрдэмтэд бий. Тэд тендерт оролцоод, яам тамгын газраар гүйж чадахгүй. Үүнийг уг нь төр, засаг зохицуулах ёстой юм. Хэн юу хийж, ямар бүтээл гаргаж байгааг мэдэж болох эрдэмтдийн талаарх мэдээллийн сан төрд бий шүү дээ. Тийм байтал тендер зарлаж, танил талдаа эрх олгох ямар хэрэгтэй юм бэ.
-Эрэл хайгуул, малтлага хийх, судалгааны баг ажиллуулах, олон хоног, сараар хөдөө байрлаж, тэднийг хооллох зэргээр маш их хөрөнгө мөнгө шаарддаг нь ойлгомжтой. Гэхдээ нүдээр харахгүй бол нарийн үйл явцыг тэр болгон төс өөлөхгүй юм байна. Таны хийсэн “Гол мод-2. Хүннүгийн түүх соёлын өв” баримтат киног үзээд, тухайн газарт ямар их ажил өрнөдгийг илүү мэдэрлээ. Ер нь таны судалгаанд тусалж, санхүүгийн дэмжлэг үзүүлдэг газар бий юү?
-Судалгааны ажлын санхүүжүүлэлтээ энд тэндээс гуйлгын журмаар л босгодог. Улсаас төсөв авах гэж 1995 оноос хойш зөндөө бичиг баримт бүрдүүлж, бишгүй л гүйсэн. Төсөл шийддэг дарга нарыг танихгүй, бас авлига өгөхгүй бол улсаас мөнгө авна гэж гонж. Монголын шинжлэх ухааны түүхэнд хувиасаа хамгийн том хөрөнгө оруулалт хийсэн хүн бол ҮХАА-г сайд “Женко” компанийн Х.Баттулга. 2011 онд тун санаандгүй байдлаар тэр хүнтэй таарч, учир байдлаа хэлсэн. Тэр хүн ямар ч барьцаагүйгээр надад 150 гаруй сая төгрөг өгсөн. Тэр мөнгөөр бид 10 гаруй жил малталт хийгээд дуусгаж чадаагүй байсан Хүннүгийн үеийн хааны булшнаас нандин олдворуудыг гаргаж авсан. Энд нэг зүйлийг онцолмоор байна. Тийм их мөнгө хандивласан Х.Баттулга гуай надаас сэтэрхий зүү ч аваагүй гэдгийг би хаана ч хариуцлагатай хэлнэ. Хүний сайхан сэтгэлийг хардаж, элдэв яриа гарсан сураг байсан. Сая танд үзүүлсэн баримтад киног хийх хэд хэдэн шалтгаан байсан. Хамгийн чухал нь монголчууд ийм том хэмжээний ажлыг өөрсдөө хийж чаддагийг харуулахыг зорьсон. Арваад жилийн өмнө Архангайгаас олсон Хүннүгийн язгууртны булшны малтлага судалгааны ажилд би францчуудтай хамтарч байсан юм. Тэр үед бас иймэрхүү баримтат кино хийсэн.
Судалгааны ажлаа өөрөө хийгээд, олдворуудын талаарх үүх түүхээ нэгд нэгэнгүй тайлбарлаад зураг авахуулаад л байсан. Бидний хамтын хөдөлмөрийн үр дүнг дэлхийд таниулна гэж бодож байлаа. Гэтэл Францын эрдэмтэн л тэр олдворыг олоод, судалсан мэт үзүүлээд дэргэд нь би толгой дохисон “мануухай” болж харагдсан. Монгол талаас хийсэн юмгүй мэт сэтгэгдэл төрөх өөр. Энэ талаар би ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнгийнхэнд гомдол гаргахад монгол хүнээ биш, гаднын эрдэмтнийг өмөөрч “Чи Францын том судлаачийг шүүмжиллээ” гэсэн. Түүнээс хойш би францчуудтай хамтрахаас татгалздаг болсон. Үүнтэй адил бас нэг кино бий. Тухайн үеийн Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр Монгол Алтайд судалгаа хийж байсан Монгол, Герман, Оросын эрдэмтдийн хамтарсан багийн ажилтай танилцаж байгааг харуулсан. Тэр кинонд мөн л Монголын нэг ч судлаачийн тухай яриагүй, үзүүлээгүй. Монголын талын ахлагч, нөгөө алдарт Д.Цэвээндорж толгой дохиж байгаа нь зурвас харагддаг юм. Мөнгөө төлсөн нь хөгжмөө захиалдаг гэдэг чинь энэ. Тиймээс бид дангаараа хийж чадсан гэдгийг тунхагласан кино хийхээр зорьсон. Хараахан дуусгаагүй байна. Оны сүүлчээр хүм үүст хүргэнэ дээ.
-Судалгаа хийх бүртээ мөнгө олох гэж тархиа гашилгадаг ийм ажлын юунд нь дурладаг юм бэ. Энэ бүхний эцэст танд ямар ашигтай гэж зүтгээд байна вэ?
-Хувь хүний хувьд надад ямар ч ашиг байхгүй ч, бид түүхээ таньж, мэдэхийн төлөө явж байна. Энэ л хойч үеийнхэнд үлдэнэ шүү дээ. Юмны амтанд орно гэж байдаг даа. Түүн шиг би энэ ажилдаа донтжээ. Бид ямар баялаг түүхтэй болохоо зах зухаас нь мэдээд ирэхээр өөрийн эрхгүй татагддаг юм. Намайг энэ ажлаас хэн ч, хэзээ ч салгаж чадахаас өнг өрсөн. Судалгаагаар байнга л хөдөө явдаг болохоор гэрийн бараа харахаа больдог юм. Тэрийгээ ч анзаарахаа больчихож. Ямар сайндаа эхнэр маань нэг удаа “Чи жилийн 365 өдрийн 226-д нь гэртээ байгаагүй” гэж зэмлэсэн. Монголын үе үеийн түүхийн дундаас хамгийн эмгэнэлтэй нь Хүнн үгийнх. Яагаад гээч, сайн явахад садан мундахгүй гэгчээр манай хөршүүд бидний түүхийг булаацалдаж байна. Казах, Кыргыз, Тува аль хэдийнэ Хүннү гүрний 2222 жилийн ойг тэмдэглээд, биднээс илүү юм хийгээд, эрдэм шинжилгээний бүтээл гаргаад, кино хийчихсэн байна. Олон улсын хэмжээнд хурал хүртэл зохион байгуулсан. Гэтэл манайхан ойн хурал хийгээд л мартчихсан. Миний хэлээд байгаа зүйл бол ой тэмдэглээч гэсэн үг биш. Гол нь бид түүхээ байнга судалж, сурталчлах ёстой. Хэрэв таны юмыг хэн нэгэн “минийх” гэвэл яах вэ. Тэр хүн аваг гээд хаях уу, эсвэл минийх гэдгийг батлах уу. Ийм л учраас язгуур өвөг дээдсийнхээ түүхийг өөрийнх гэдгийг батлах гэж зүтгэж яваа хүн, би. Магадгүй Д.Эрдэнэбаатар гэдэг хүнийг үхсэний дараа л ойлгох байх. Тийм цаг ирнэ. Гэхдээ би амьддаа тэрийг үзэж чадахгүй байх.
-Эвгүй санагдвал уучлаарай, тодруулах зүйл байна. Олдворуудыг хэрхэн бүртгэдэг бол. Тэр олон зүйлийн дундаас хэн нэгэн “сугалчихвал” мэдэхгүй л өнгөрөх байх даа?
-Манай багт мэргэжлийн ангийн оюутнууд ажилладаг. Хүүхдүүд маань тийм муухай юм хийхгүй. Тэднийг ёс зүйтэй гэдэгт би итгэдэг. Нөгөөтэйг үүр, малтлагын талбай замбарааг үй, эзэнгүй газар биш. Бүх үйл явцыг баримтжуулж, дүрсжүүлж, олдворуудыг нэгбүрчлэн бүртгэж авдаг. -Тухайн газарт эртний булш байгааг яаж мэдэж, малтлага хийдэг юм бэ? -Аливаа юмны зүй тогтлыг олно гэж чухал зүйл бий. Тодруулбал, эртний монголчууд талийгаачдыг хаана, ямар зан үйл хийж нутаглуулдаг байсныг мэдэх ёстой. Түүнээс улбаалан, эрэл хайгуул хийнэ. Хүрэл зэвсгийн үеийн оршуулга ил, харин Хүннү, Монголын үеийнх далд байдаг. Их хаадыг нутаглуулсан газар нууцлаг байх жишээтэй.
-Хүссэн хүн бүр ховор сонин олдвор олдоггүй гэдэг юм билээ. Та хэдэн жил судалгаа хийж, том хэмжээний хэчнээн булш, бунхан олсон бэ?
-1985 оноос хойш 200 гаруй булш малтсан байна. Түүнээс 10-аад нь тодорхой хэмжээний олдвортой байсан. Хамгийн анхны судалгаагаараа хүрэл морь олсон юм. Тэр морь ээлтэй байж, зам гаргаж өгсөн гэж боддог. Наваан багш маань “Хүү минь, энэ морь шиг хийморьтой яваарай” гэж ерөөсөн. Тэгээд 1992 онд Булган аймгийн нутгаас Хүрэл зэвсгийн үеийн дөрвөлжин булшнаас хүрэл дуулга олсон. Энэ бол Монголын Хүрэл зэвсгийн үеийн түүхэнд холбогдох анхны дурсгал байсан. Одоо ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнд байдаг байх. Үндэсний түүхийн музейд нэгнийх нь хуулбар байгаа. Багш намайг үнсээд “Би 40 жил зүтгэхдээ ийм юм олоогүй” гэсэн нь маш том шагнал байлаа. Ер нь булш хоосон байна гэдэг харьцангуй ойлголт. Олдвор гараагүй гэхээр хэрэггүй гэсэн үг биш. Булш бүр тодорхой мэдээлэл өгдөг. Жишээ нь, эд өлгийн зүйл дагалдуулаагүй ч, талийгаачийг тавьсан байрлал, хандуулсан чиглэл нь угсаа гарал, цээрийн ёс зэрэг олон мэдээлэл болдог. Ер нь монголчуудын цээрлэх ёс, зан үйл ихэвчлэн оршуулгын зан үйлтэй холбоотой байдаг. Шанаа тулж суухыг хөгшчүүд муу ёр гэдэг. Энэ нь талийгаачийн чих, ам, хамрыг таглаж байрлуулдаг байсантай холбоотой. Гэрт исгэрэх, шувуу суудлаар суух, түрүүлгээ харж хэвтэхийг цээрлэдэг нь мөн л оршуулах зан үйлтэй холбоотой.
-Цээрлэх ёс гэснээс булш, бунхан малтахдаа эвгүйцдэг үү?
-Буруу, муу үйл хийгээгүй болохоор юунаас эвгүйцэх вэ. Нөгөөтэйг үүр би хийх ёстой ажлаа, түүхээ бич гэсэн төрийн даалгавар биелүүлж байна. Тийм учраас бидний ажлыг хүмүүс дэмжиж, тусалдаг юм. Тэвдэж явахад тэвнээр тусал гэдэг шиг жирийн нэг наймаачин хүртэл 10 шуудай будаа, малчин өвгөн шөлний хонь өгөх жишээтэй. Өөр нэг нь унааны асуудлыг шийдэж, тэтгэврийн хөгшин хүртэл халаасаа тэмтрээд 100 мянган төгрөг өгч байсан. Энэ бүхнийг би хэзээ ч мартахгүй. Сайн санааны үзүүрт тос гэдэг энэ. Санаа зөв байгаад зөв үйл хийж байхад ажил аяндаа бүтдэг юм. Би оюутнууддаа үргэлж ингэж захидаг.
-Энд сантехникийн холбоос төмөр шиг зүйлүүд байна. Ямар учиртай эд вэ?
-Хааны сүйх тэрэгний бүхээгний холбоос. Одоо сэргээж, үндсэн хэлбэрт нь оруулах ажил хийж байна. Ерөнхий зураглалыг гаргачихсан байгаа. Хүннүчүүд ямар өндөр соёл, хөгжилтэй байсныг гэрчлэх ганц жишээ хэлье. Хоёр өөр төрлийн металлыг нийлүүлж, гагнадаг технологи одоо хэр нь байхгүй. Гэтэл Хүннүгийн үеийн булшнуудаас хүрэл, төмөр хоёрыг гагнасан тогоо, сав суулга олон гардаг. Би залуудаа гагнуурчин байсан учраас энэ ямар нарийн ажиллагаа болохыг сайн мэднэ. Өнөө цагийн гайхамшигт технологи нано гэдгийг мөн л тэр үед бий болгочихсон байж. Ганц Хүннү ч биш, Ромын үед ч нано технологи ашиглаж байсны гэрч бол түрүүн үзүүлсэн аяга шүү дээ.
-Хэн гэдэг хааны булш юм бол?
-Чухам хэн гэдэг хааных болохыг одоогоор нарийн хэлж чадахгүй. МЭӨ I зууны үеийнх гэдгийг тогтоосон. Түүхийн сурвалжуудыг сөхөөд тэр үед хэн гэдэг хаан байсныг мэдээд, хэлчихэж болно. Гэхдээ нэг осолтой юм нь, лабораторийн шинжилгээний аргаар тогтоосон он цаг нааш, цаашаа нэмэх, хасах 30-40 жилийн хэлбэлзэлтэй байдаг. МЭӨ I зууны 80-60 онд Хүннүгийн хоёр, гурван хаан төр барьж байж. Тэгэхээр чухам хэнийх нь булш гэдгийг хэлэхэд хэцүү. Дээрээс нь энэ булш маш их тоногдсон байсан.
-Америкийн уугуул оршин суугч индианчууд Төв Азиас нүүдэллэн тэр тивд очсон гэдэг. Үүнтэй адил Монголын өвөг дээдэс болсон хүннүчүүдийн угсаа гарал хаанаас эхтэй юм бэ?
-Ордос, Шар мөрний тохой зүгээс нүүж ирсэн гэхчилэн таамгууд байдаг. Судлаачийн хувьд би Ордост төвлөрч байсан байх магадлалтай гэж боддог. Гэхдээ тэнд байсан гэдгээрээ монголчуудын түүх бүдгэрчих асуудал биш. Ингэж хэлсэн гээд намайг адлах ч хэрэггүй. Би нэг зүйлийг бас онцолъё. Юу гэхээр манайхан Хүннүгийн үеийн язгууртны булшнуудыг Америк, Орос, Япон, Солонгосын археологичидтой хамтран малтаж, судалж байсан. Гэхдээ миний илрүүлсэн шиг дагуул 30 булштай цогц судалгаа байгаагүй. Энэ бол Монголын түүхэнд ховор тохиолдол. Хүнн үгийн түүхийн урлагийн агуу бүтээлүүдийг бидэнд өгсөн гайхалтай судалгаа байсан. Тэр булшнаас Хүннүгийн хааны сүйх тэрэгний алт, мөнгөн тоноглол бас гарсан. Дээрээ нэг эвэртэй домгийн амьтны дүрстэй. Энэ нь тэнгэрийн хүн гэсэн утгатай хаан язгуурын бэлгэ тэмдэг юм. Одоо хэр нь монголчууд ганц эвэртэй амьтан агнахыг цээрлэдэг шүү дээ. Евразид нэг эвэртэй амьтны тухай домог бий. Атиллагийн үеэс тийм домог үүссэн гэдгийг Европын судлаачид тэмдэглэсэн байдаг. Тэгэхээр энэ бол гарцаагүй нүүдэлчдийн соёлын улбаа тэнд очсоны баримт. Хүннүч үүд монголчуудын соёлын өвийг тавьсан энэ мэт баримт олон бий. Жишээ нь, булшнуудаас гарсан шагайнууд дээр наран, сэрээ, дэгрээ тамга сийлсэн байгаа. Хожмын Монголын их гүрний хаадын үндсэн тамга шүү дээ.
Өөр нэг жишээ, Чингис хаан Чанчун бумбатай уулзсан тухай тэмдэглэл дээр “Манай Шаньюгийн үеэс өдгөө миний энэ улс яавал мөнх орших вэ” гэж асуусан байдаг. 1950-иад онд оросууд үүнийг “Чингис хаан би яавал мөнх амьдрах вэ” гэж асуусан мэтээр орчуулсан байдаг. Тэгэхээр эзэн хаан маань Хүннү бол өөрсдийнх нь удам угсаа гэдэг түүх судраа сайн мэддэг учраас л “манай” гэж хамаатуулсан байгаа. Би академич Н.Ишжамц багш, судлаач Я.Ганбаатар хоёроос “Тэр Хятад ханз дээр үнэхээр “Манай Шанью гэж байна уу” гэж асуусан. Энэ юу харуулж байна гэхээр түүхийн уламжлал хэзээ ч тасраагүйн баталгаа. Мөн оршуулгын зан үйл, нутаг сонгох, адуу малаа хойлоглох ёс гэхчлэн хүннүчүүдээс улбаатай ёс заншил өгдөө ч бий. Ер нь аль ч улс түүхээ он цагийн хувьд улам цаашлуулж судалдаг байтал манайхан эсрэгээр нь сүүлийн 80, 90 жилийн дотор л эргэлдээд байна. Түүнээс өмнө түүх байгаагүй юм уу. Энэ богино сэтгэлгээг өөрчлөх цаг болсон.
Ж.ЭРДЭНЭЦЭЦЭГ
