Wednesday, June 26, 2013

Mysterious Celtic Mummies of the Gobi

By PHILIP COPPENS
The discovery of Caucasoid mummies in China shows that East and West have been meeting since the Bronze Age. Do they validate some of our most ancient legends? 
Christopher Columbus is said to have been the first to break down the barrier that was the Atlantic Ocean, that massive body of water separating two continents. But such a physical obstruction never existed between Europe and the East – one could always travel over land. The discovery of Caucasoid mummies in China provides not only indisputable evidence ‘Europeans’ travelled to the far East thousands of years before anyone imagined, it has also created controversy.

At the beginning of the 20th century, the likes of Sven Hedin, Albert von Le Coq and Sir Aurel Stein travelled to the East in search of ancient civilisations, hoping to reach the then forbidden city of Lhasa, the capital of Tibet, and its ruler, the Dalai Lama. On their travels to this almost mythical region, they stumbled upon many ancient ruins and on occasion spoke about the discoveries of desiccated bodies.

In 1907, the Russian explorer Pyotr Kuzmich Koslov (1863-1935) actually reached Lhasa and met the Dalai Lama. Afterwards, he organised further expeditions and excavated Khara Khoto, a Tangut city founded in 1032 that had been ruined by the Ming Chinese in 1372. Koslov unearthed a tomb fifty feet below the ruins and found the body of a woman, apparently a queen, accompanied by various sceptres, wrought in gold and other metals. Though Koslov took numerous photographs that were published inAmerican Weekly, he was not allowed to disturb or remove anything from the tomb, which was sealed again. His last expedition to Mongolia and Tibet occurred from 1923 to 1926 and resulted in the discovery of Xiongnu royal burials at Noin-Ula.

Mu & Lemuria
When news of such discoveries were reported back in the West, it ignited a wide interest in the mysteries of the East, which even today remain largely beyond the reach of most tourists. It were in these remote regions that James Churchward (1851-1936) claimed he had found evidence of a lost civilisation: Mu. For Churchward, Mu was a lost civilisation and continent in the East, which he estimated was 50,000 years old and once the home of 64 million inhabitants. Though Mu once stretched from Micronesia in the West to Easter Island and Hawaii in the Pacific Ocean, knowledge – if not descendants – of Mankind’s original homeland could possibly be found in India and surrounding regions. Churchward believed that the primary colony of Mu was the Great Uyghur Empire, Khara Khoto being its ancient capital, and the civilisation was at its height around 15,000 BCE. Check any encyclopaedia and you will find Churchward ‘borrowed’ that name from the historical Uyghur, who today live primarily in the Xinjiang Uyghur Autonomous Region of China.

Churchward’s Mu was not too different from Madame Blavatsky’s Lemuria, and it was the American Theosophist Gottfried de Purucker (1874-1942) who published his thoughts on Blavatsky’s doctrine in 1937. He argued that this region, this “enormous tract of country, most of it desert waste,” was once fertile and lush with cities, and that it was here one would “find the seat from which we came as a racial stock,” which was the “Fifth Root Race.” Blavatsky described the fifth root race as such:

The Aryan races, for instance, now varying from dark brown, almost black, red-brown-yellow, down to the whitest creamy colour, are yet all of one and the same stock – the Fifth Root-Race – and spring from one single progenitor, [...] who is said to have lived over 18,000,000 years ago, and also 850,000 years ago – at the time of the sinking of the last remnants of the great continent of Atlantis.

Later, the French author Robert Charroux (1909-1978) wrote that the Gobi Desert had Magi, or sages of the East, surpassing in wisdom even those resident in Tibet. Stories go that these cities once had ocean ports, and Edgar Cayce even argued that a “City of Gold” will be discovered in the Gobi Desert, including a temple with elevators and electric cars. Others have seen this region as the homeland of those ancient UFOs, the vimanas.
Taklamakan Desert Gives Up Its Secrets
But whereas the Gobi Desert might still hold some secrets, it is the Taklamakan Desert that has provided us with revelations. The Taklamakan Desert is a large sandy expanse, part of the Tarim Basin, a region roughly between Tibet and Mongolia, in western China, and crossed at its northern and southern edge by the Silk Road. Conditions are so harsh that travellers avoided the desert as much as possible, but in millennia gone by the region was populated and habitable – very much like de Purucker argued.
One of the Cherchen mummies
In recent decades, however, the south east section of the desert, on the edge of Gobi, has become an oasis for archaeologists and historians, as it is here that hundreds of Caucasoid mummies have been found. The most notable mummies are the tall, red-haired “Cherchen man” (dated to ca. 1000 BCE), the “Hami Mummy” (c. 1400-­800 BCE) and the “Witches of Subeshi” (4th or 3rd century BCE), who received their name because of the tall pointed hats they wore. However, the oldest mummy of all is the “Loulan Beauty” (1800 BCE).
This is Cherchen Man. He stood about six feet tall, had light hair and fair skin, and he lived about 3,000 years ago in what is today the Xinjiang region of western China. He sports facial tattoos. And the world’s oldest surviving pair of pants.
He’s among a group of mummies found in the Tarim Basin dating from between about 1900 B.C. and 200 A.D. I’ve wanted to write about them for a while.
I recently watched China’s Secret Mummies, a National Geographic video available on the Penn Museum’s website. It’s about 45 minutes long; unfortunately, more than half of those 45 minutes are eaten up by bullshit reenactment footage and suspense-making editing. But it’s still a good overview of the mummies, and it reveals what researchers from National Geographic’s Genographic Project were able to learn from their DNA.
What they found was surprising. After the mummies were discovered, their Caucasian facial features and woolen (sometimes plaid) textiles led many to speculate that they came from Europe, or—more fancifully—were Celts.
Sidenote: As a former Celticist (air quotes), I find this conclusion funny. I refuse to think of “Celt” as anything more than a linguistic designation, or something denoting a discrete genetic or cultural group. (Interesting and surprising read: The Origins of the British: A Genetic Detective Story by Stephen Oppenheimer.)
Anyway, like I said, the DNA results were surprising. Cherchen Man and his mummy-buddies showed east Asian genetic markers, leading the researchers to revise their understanding of the Tarim people. Likely, they were a mixed group—different cultures from east and west coexisting (and sleeping together) at a crossroads—rather than a western transplant culture hanging on in an unlikely eastern outpost, as had been previously thought. 
Hope to post about some of the other Tarim mummies in the near future.
Image Source: Uyghur American Association.
“Cherchen man”
Though not the oldest, one of the most famous mummies of the Taklamakan Desert is that of “Cherchen Man”. His body was placed in a poplar-wood box, lowered into narrow shaft grave, and left for eternity. The climatic circumstances that make this region so inhospitable today preserved these corpses over the millennia, turning them into mummies.
Yingpan mummy
Cherchen Man is six feet tall, was around fifty years old at the time of his death, has reddish brown hair, a long nose, full lips and a ginger beard. He was buried in a red twill tunic and tartan leggings, and his body is far better preserved than any Egyptian mummy. Most interestingly, Cherchen Man too was buried with no less than ten hats, one of which looks Roman, another looking like a beret, a cap, and even a conical “witch” hat – something commonly found with many of the mummies. His body dates back to 1000 BCE and he looks like a Bronze Age European. In fact, he’s every inch a Celt. Even his DNA says so.

Next to him were found the mummies of three women and a baby. One of the women is dressed in a red gown, wearing tall boots, her hair brushed and braided. She has a red yarn through her ear lobes and – like the man – has several tattoos on her face. All mummies were painted with a yellow substance, believed to help in the preservation of the body. The baby, probably 3-4 months old, is wrapped in brown blankets, tied with blue and red cord, with a blue stone placed on each eye.
Loulan Beauty
The oldest of the mummies is the 4,000 year old “Loulan Beauty,”  a mummy discovered in 1980 in an ancient Chinese garrison town located by Sven Hedin in 1900. The town is near the Lop Nor marshes on the north-eastern edge of the Lop Desert. Hedin recovered many manuscripts that state the culture was wiped out by a large seismic occurrence which drastically changed the climate of the area and turned it into a desert. But that was several millennia after the Loulan Beauty lived. This female mummy has long, fair hair. Aged 45 when she died, the Loulan Beauty was buried with a basket of food containing domesticated wheat, combs and a feather. No doubt, these nourishments were for the afterlife.

She is not the lone ‘European’ to have lived here in those days: the cemetery at Yanbulaq contained no less than 29 mummies that date from 1800-500 BCE, 21 of which are Caucasoid. Best preserved of all the corpses is “Yingpan Man,” who is also known as “the Handsome Man,” a two metres tall 2,000 year old Caucasian mummy discovered in 1995. His blond bearded face was covered with a gold foil death mask, which is a Greek tradition; he also wore elaborate golden embroidered red and maroon wool garments with images of fighting Greeks or Romans. His head rests on a pillow in the shape of a crowing cockerel.

Elsewhere in the Tarim Basin, hundreds of other mummies have been found, with the earliest ones being genetically Caucausoid or Europoid. Some of the mummies are thought to have been sacrificial victims. A young woman was found partially dismembered, her eyes gouged out. A baby boy had apparently been buried alive. The question remains whether the latter was sacrificial, or he was merely buried with his dead mother.

How did Europeans End up in the Tarim Basin over 4,000 years ago?
Although their location is certainly an intriguing one, interest in these mummies exists largely because they are ‘out of place’ relics. Not only does DNA evidence show that the earliest arrivals were from Europe, analyses such as the weave of the cloth reveal it was identical to those found on the bodies of salt miners in Austria, dating from 1300 BCE. The wooden combs buried in Asia are also identical to those found in Celtic countries. So are the stone structures on top of their burial sites – similar to the dolmens of western Europe.

Despite such certainties, archaeologists and historians have struggled to fill in the ‘soft evidence’ – which are nevertheless the most important questions: how did they get to China, and why did they go?

We know about these early European visitors to the Tarim Basin largely thanks to the work of Dr. Victor Mair, a professor of Chinese Studies at the University of Pennsylvania. His fascination began when he toured the Urumchi Museum where some of the mummies are displayed. He then invited Dr. Elizabeth W. Barber of Occidental College (California) to visit the mummies and give her expert opinion on the weaving of their clothes.

“From around 1800 BCE, the earliest mummies in the Tarim Basin were exclusively Caucausoid, or Europoid,” says Mair. East Asian migrants arrived in the eastern portions of the Tarim Basin about 3,000 years ago, while the Uyghur peoples arrived after the collapse of the Orkon Uyghur Kingdom, based in modern-day Mongolia, around the year 842.

Mair has also stated:
The new finds are also forcing a reexamination of old Chinese books that describe historical or legendary figures of great height, with deep-set blue or green eyes, long noses, full beards, and red or blond hair. Scholars have traditionally scoffed at these accounts, but it now seems that they may be accurate. (http://en.wikipedia.org/wiki/Tarim_mummies)

In short, Mair leaves little doubt that we are confronted with a ‘lost civilisation’ of a group of European settlers in a region millennia before any historical accounts were recorded.

Mair believes that early Europeans headed in different directions, some travelling west to become the Celts in Britain and Ireland, others taking a northern route to become the Germanic tribes, and then another offshoot heading east and ending up in Xinjiang. His team suggests they may have arrived in the region by way of the forbidding Pamir Mountains about 5,000 years ago.

His opinions tally with those of textile expert Barber, who in her book The Mummies of Ürümchi examined the tartan-style cloth and concluded that the garments can be traced back to Anatolia and the Caucasus, the steppe area north of the Black Sea. She argues this group of people divided, starting in the Caucasus and then splitting, one group going west and another east – confirming Mair’s opinion.

So, what do we know about these people? We know they were horsemen and herders using chariots, and may have invented the stirrup. We know they had arrived in this region by 1800 BCE. That around 1200 BCE, they were joined by another wave of Caucasoid immigrants from what is now Iran (the so-called Saka branch).

In fact, the Saka nomads had high-pointed hats – like the ones found next to Cherchen Man – as displayed on the Persepolis reliefs in southern Iran. A bronze statue found in the Altai Mountains from the 5th century BCE has a similar hat. Most important is the fact that the statue has Caucasoid features, and shows similarities in dress to Cherchen Man. It is therefore clear that apart from ‘hard’ DNA evidence, there is other incontrovertible evidence of an early European presence in China. The discovery of the mummies indeed rewrites history.

When Sir Thomas Douglas Forsyth reported on his 1875 mission to the region, he stated many of the people were tall, fair-faced, with light eyes, sandy whiskers and hair. He added they “only require to be put into coat and trousers to pass, so far as outward appearance goes, for the fairest Englishman.” Two millennia before, Pliny the Elder in “Taprobane” wrote about the Seres, which were described to the Roman Emperor Claudius by an embassy from Taprobane (Ceylon). He said they “exceeded the ordinary human height, had flaxen hair, and blue eyes,” a description which comes close to those people living in the Tarim Basin. Pliny the Elder also said they had an “uncouth sort of noise by way of talking, having no language of their own for the purpose of communicating their thoughts.”

Political Controversy
Though no texts have been found in relation to the Tarim mummies, it is now accepted these emigrants spoke a language known as Tocharian (the Chinese called them Yuezhi), that proved to be close to the languages of western Europe. Today, the region‘s inhabitants are the Uyghur people. With their light-coloured skin and hair, many Uyghur‘s are obviously of mixed genetic ancestry, and this fact has a political dimension.

If one were to find evidence of a Bronze Age seafarer in America, it would obviously create controversy. The discovery of the ‘European’ mummies on Chinese soil also has major political implications. The region is rife with separatist movements and the government fears that promoting a truly unique archaeological find might result in serious social and political unrest. This is one of the main reasons why the Terracotta Army is far more famous than the Tarim mummies!

Social unrest is greatest between the Uyghur and the Han Chinese. In their drive to lay claim to the region, the Loulan Beauty was even raised to the status of racial icon by the Uyghur, who call her “mother of the nation” – without little supporting evidence.

The Chinese historian Ji Xianlin, writing a preface to Ancient Corpses of Xinjiang by Wang Binghua, says that China “supported and admired” research by foreign experts into the mummies – i.e. Mair and Barber.

“However, within China a small group of ethnic separatists have taken advantage of this opportunity to stir up trouble and are acting like buffoons. Some of them have even styled themselves the descendants of these ancient ‘white people’ with the aim of dividing the motherland. But these perverse acts will not succeed,” Ji writes.

In comparing the DNA of the mummies to that of the modern day Uyghur, Mair’s team found some genetic similarities with the mummies, but “no direct links.” The fact of the matter is that neither the Uyghur nor the Han Chinese seem to be directly related to these ancient settlers – and that both are modern additions to, and admixtures in, a region populated millennia earlier.

What the discoveries suggest is that both immigrants and modern local Chinese are a mixture of races. “While it is clear that the early inhabitants of the Tarim Basin were primarily Caucasoids,” Mair has written, “it is equally clear that they did not all belong to a single homogeneous group. Rather, they represent a variety of peoples who seem to have connections with many far-flung parts of the Eurasian land mass for more than two millennia.”

He adds: “Modern DNA and ancient DNA show that Uyghurs, Kazaks, Kyrgyzs, the peoples of central Asia are all mixed Caucasian and East Asian. The modern and ancient DNA tell the same story.”

Furthermore, a National Geographic study of the DNA of the mummies suggests the Tarim Basin was continually inhabited from 2000 BCE to 300 BCE and preliminary results indicated the people, rather than having a single origin, originated from Europe, Mesopotamia, India and other regions yet to be determined.

It underlines, once again, that ethnic groups, whether ancient or modern, are genetically a mixture of many races.

The Formation of the Silk Road
What brought ‘Europeans’ to the Tarim Basin over 3,800 years ago? The southern Taklamakan Desert is an area where the Silk Road once flourished and prosperous cities were built. In Khotan, two large rivers were channelled, creating an oasis that grew wheat, rice, corn, cotton, grapes, peaches and melons, and irrigated fields for the grazing of sheep. It is clear that life must have been good in those days, and our ancient adventurers had everything they could want. However, because of gradual climate change, the cities were eventually abandoned and subsequently eroded and buried by the dunes.

The Silk Road was an ancient caravan route connecting China to the West. The Caucasoid mummies in this part of the world suggest the trade route is older than previously thought – very much like transoceanic contact might be several millennia older than Columbus’ first voyage to America.

The Silk Road was not just a conduit for silk; many other products were transported and traded and the routes were not merely travelled by merchants, but anyone wanting to go East – or West. The routes should therefore be seen as the ancient ‘highways’ between China and the Mediterranean Sea.

Trading between the East and West occurred from the dawn of civilisation – if not before. Between 6000 and 4000 BCE, people in the Sahara were already importing domesticated animals from Asia. By 3000 BCE, lapis lazuli – the only known source of which was Badakshan, in northeastern Afghanistan – was found in Egypt. Most specifically, the supply of Tarim Basin jade to China from ancient times is well established. Nephrite jade from mines in the region of Yarkand and Khotan – not too far from the lapis lazuli mines of Badakshan – was found in China. Xinru Liu writes:

It is well known that ancient Chinese rulers had a strong attachment to jade. All of the jade items excavated from the tomb of Fuhao of the Shang dynasty, more than 750 pieces, were from Khotan in modern Xinjiang. As early as the mid-first millennium [BCE] the Yuezhi [Indo-European people] engaged in the jade trade, of which the major consumers were the rulers of agricultural China. (http://en.wikipedia.org/wiki/Tarim_mummies)

The Tarim mummies overturn the idea that the West and the East developed independently and they only recently started to interact. As Dr. Mair notes,

I do believe that there is a growing mountain of hard evidence which indicates indubitably that the whole of Eurasia was culturally and technologically interconnected.

An interesting question is did the Celts go east – or did a Caucasoid group of people, perhaps native to the Tarim Basin, go to Europe? Turning the path of travel in the opposite direction could offer confirmation of speculation this region was an ancient ‘homeland’ that spread to other regions – specifically Europe.

With so little known about Bronze Age Celts both in Europe and Asia, no firm conclusions can be drawn either way – and perhaps never will. However, the Book of Manu (also known as the Laws of Manu), one of the supplementary arms of the Vedas, states that the “Uyghurs had settlements on the northern and eastern shores of the Caspian Sea” and German anthropologist Max Muller (1823-1900) wrote that “the first Caucasians were a small company from the mountains of Central Asia.”

These conclusions are obviously ‘old’ – but are they therefore erroneous? Written more than a century before the Tarim mummies were discovered, they actually speak of the presence of Caucasians in China. And if they got that right, is it possible they got other things right too?

Only future discoveries are likely to tell. But at least it’s an undeniable fact there was contact between Bronze Age Caucasians and East Asians along the Silk Road. The evidence is for all to see in the Urumchi Museum.

Interested in forgotten civilisations and secrets of the past? Then be sure to check out New Dawn Special Issue Vol 7 No 1.

Sakha origins


Sakha origins

An interesting quote from the paper:

Although the genetic heritage of the native populations of Sakha is mostly of East Asian ancestry, analyses of autosomal SNP data as well as haploid loci also show a minor West Eurasian genetic component. The patchy presence of the “European” (blue) component in the ADMIXTURE plot (Figure 6), most pronounced in Yukaghirs, probably testifies to recent admixture with Europeans. In addition, the presence of European-specific paternal lineages R1a-M458, I1 and I2a among Yakuts, Dolgans, Evenks and Yukaghirs likely points to a recent gene flow from East Europeans. Although only individuals with self-reported unadmixed ancestry for at least two generations were included in the study of haploid loci, mistakes in ethnic self-identification cannot be entirely excluded. One of the main sources of gene flow has likely been Russians who accounted for 37.8% of the population of Sakha in 2010 [61]. The migration of Russians (at first mainly men) to eastern Siberia started already in the 17th century, when Yakutia was incorporated into the Russian Empire [62]. But:
The mtDNA haplogroup J detected in the remains from a Yakut burial site dated to the beginning of the 17th century [41], long before the beginning of the settlement of Russian families in the 18th century [63], clearly points to more ancient gene flow from western Eurasia. The presence of haplogroups H8, H20 and HV1a1a among the Yakuts, Dolgans and Evenks (Figure 1) also suggests gene flow other than from Russians, because these haplogroups are rare (H8 and H20) or even absent (HV1a1a) among Russians [64-67], but are common among southern Siberian populations as well as in the Caucasus, the Middle and Near East [19,68-70].Moreover, the HVSI haplotypes of H8, H20a and HV1a1a in our sample exactly match those in the Buryats from the Buryat Republic [19]. Similarly, the Ychromosome haplogroup J in Dolgans and Evens very likely testifies to gene flow through South Siberia, as it is present among native South Siberian populations [47,71]. The scenario of ancient gene flow from West Eurasia is supported by ancient DNA data, which show that in the Bronze and Iron Ages, South Siberia, including the Altai region, was an area of overwhelmingly predominant western Eurasian settlement [72,73], and the Indo-European migration even reached northeastern Mongolia [74]. To summarize, the West Eurasian genetic component in Sakha may originate from recent admixture with East Europeans, whereas more ancient gene flow from West Eurasia through Central Asia and South Siberia is also probable. 
BMC Evolutionary Biology 2013, 13:127 doi:10.1186/1471-2148-13-127 
Autosomal and uniparental portraits of the native populations of Sakha (Yakutia): implications for the peopling of Northeast Eurasia 
Sardana A Fedorova et al. 
Abstract (provisional)
Background
Sakha -- an area connecting South and Northeast Siberia -- is significant for understanding the history of peopling of Northeast Eurasia and the Americas. Previous studies have shown a genetic contiguity between Siberia and East Asia and the key role of South Siberia in the colonization of Siberia. 
Results
We report the results of a high-resolution phylogenetic analysis of 701 mtDNAs and 318 Y chromosomes from five native populations of Sakha (Yakuts, Evenks, Evens, Yukaghirs and Dolgans) and of the analysis of more than 500,000 autosomal SNPs of 758 individuals from 55 populations, including 40 previously unpublished samples from Siberia. Phylogenetically terminal clades of East Asian mtDNA haplogroups C and D and Y-chromosome haplogroups N1c, N1b and C3, constituting the core of the gene pool of the native populations from Sakha, connect Sakha and South Siberia. Analysis of autosomal SNP data confirms the genetic continuity between Sakha and South Siberia. Maternal lineages D5a2a2, C4a1c, C4a2, C5b1b and the Yakut-specific STR sub-clade of Y-chromosome haplogroup N1c can be linked to a migration of Yakut ancestors, while the paternal lineage C3c was most likely carried to Sakha by the expansion of the Tungusic people. MtDNA haplogroups Z1a1b and Z1a3, present in Yukaghirs, Evens and Dolgans, show traces of different and probably more ancient migration(s). Analysis of both haploid loci and autosomal SNP data revealed only minor genetic components shared between Sakha and the extreme Northeast Siberia. Although the major part of West Eurasian maternal and paternal lineages in Sakha could originate from recent admixture with East Europeans, mtDNA haplogroups H8, H20a and HV1a1a, as well as Y-chromosome haplogroup J, more probably reflect an ancient gene flow from West Eurasia through Central Asia and South Siberia. 
Conclusions
Our high-resolution phylogenetic dissection of mtDNA and Y-chromosome haplogroups as well as analysis of autosomal SNP data suggests that Sakha was colonized by repeated expansions from South Siberia with minor gene flow from the Lower Amur/Southern Okhotsk region and/or Kamchatka. The minor West Eurasian component in Sakha attests to both recent and ongoing admixture with East Europeans and an ancient gene flow from West Eurasia. 

“Tradition of esteeming for the symbol horn’’ or The Tradition of Holding Symbolic Horns in High Esteem

“Tradition of esteeming for the symbol horn’’

or The Tradition of Holding Symbolic Horns in High Esteem

The Thesis of my Master 2013. Ulaanbaatar MN. 
Even, there have been existing the massive studies of human morals, aesthetics and symbols that observed commonly in the ancient world, there still have not been any researches about horn or horned animals, esteeming for them and how they connecting to human society in Mongolia. But there is a discussion about it. Esteeming horn by nomads firstly noted in Chinese source Hou Han – Shu, which tells about a state led by horned princes. Scholar Sukhbaatar. G assigned in his book “The ancient ancestors of Mongolia” that “high authorities wore horn was inherited from the tribal culture originated from totem”, whereas American Indians noted it is similar to their tradition of rank. American researcher Morgan L. G stated in his article that “if Sahem gained promotion he wore horn and if he abased he was taken away the horn. When Sahem buried, older Sahem said the words for him and set the horn next to his head in his honor of rank. The horn saved there until the next person nominated instead of him.

On the other hand, Doctor Delgerjargal. P tells Huns had totally twenty four chiefs of Tumens and east and west Setsen Lords, East and West Guli lords were all named “four horned lords” and East and West Warlords, East and West great Duwei, East and West great Danhu Lords were all called “six horned lords”. Thus, researchers Omerbek B. and Tsogzolmaa B. also mentioned that calling “horned” is a definite perception about dimension of authority, rank and power of an individual. Furthermore, doctors such as Tseveendorj D, Cubarev V.D, Yacobson E, Ochirhuyag Ts. did the study named “Bull shape on rocks of Baga Oigor and Mongol Altain Tsagaan Salaa” and they explored tradition of esteeming horn, maintained nomads were preferring bull horns and also defined how people shaped it in many ways, which are based on depicted art of bull horns on rock in their research. Finally, Mongolian symbolist Dulam S. explained about pattern of horn’s status in Mongolian patterns in her third edition named “symbol of art and symbol of gesture” on her work “Mongolian symbols.
06,10,13

Индо-Европ хэл

File:IndoEuropeanTree.svg
Индо-Европ хэл
Индо-Европ хэл нь дэлхий дээр өргөн хэмжээгээр тархсан бөгөөд дотороо дэд бүлгүүдийг багтаадаг. Үүнд Алвани, Армен, Балт, Келт, Герман, Грек, Индо-Иран, Итали болон Славик-Роман хэлүүдийг хамруулан үздэг. Гэхдээ эртний хоёр мөхсөн хэлний салвар болох Анатолийн Хит, Шинжааны нутагт байсан Тохар буюу Юэжчи аймгийн хэлүүдийг багтааж авч үзэх нь судлаачдын хувьд сонирхолтой болно. Харин сүүлийн үеийн судалгааны баримт дээрээс лавлаж үзвэл Индо-Европ хэлээр ярилцагчид нь ойролцоогоор 1.6 тэрбум байгааг тодруулсан байна.

Хэлний гэр бүлийг үндэслэсэн түүх 
XIX зууны сүүл үе болоод ХХ зууны хагаст дан ганц хэлний гэр бүлийн томоохон судалгааны үндсэн чиглэл эрчимтэй хөгжсөн агаад судалгааны чиглэлд мөхөж үгүй болсон хэлнээс гадна орчин үед хэрэглэгдэж байгаа хэлний систем болон хэл зүйн бүтцийн харицуулсан арагчлалийн үүднээс төрөл төст хэлний гишүүдийг нөхөн сэргээж ангилсан байдаг. Санскрит болон Грек хэлээр туурвисан утга зохиолуудыг онцлогийнх нь хувьд үндсэн индо-Европын бүлд хамаатуулж ангилах үр дүнд хүрсэн байна. 
Хэл шинжлэлийн үүд буюу хэл зүйн логих холвоонд анхаарч үзвэл мөхсөн хэлний анхдагч хэв шинжид бүрэн дүүрэн тайлагдах боломжгүйгээр устсан Хит хэлний талаархи мэдээлэл төдийлөн баялаг бус аж.  1800 оны үед ижилхэн холвоо хамаарал буйг толруулсан судалгаа гаргаж ирсэн агаад үүнд Санскрит, Эртний Грек болон Латин хэлнүүдийн хоорондох үгсийн ай, үгийн сангийн ижил төсөөтэй онцлог зэрэгт үндэслэн тайлбарлах оролдлог хийгдсэн. Хинди хэл зүйчид үгсийн санг харицуулсан ангилал зүйн аргачлалаар нэн эртний хэлийг судалж үзсэний үр дүнд гаргаж ирсэн байна. 
Тэдний судалгааны аргачлал нь нэг бус төсөөтэй биш хэлүүдийг үзсэн бөгөөд хэл зүйн тогтолцоо, авай зүйн үүднээс Европ зүгийн хэлүүдтэй жишсэн нь тус судалгааны үр дүн нь тодорхой амжилтанд хүрч улмаар эдүгээ нэрлэж томьёолдог Өвөг Индо-Европ (Proto-Indo-European) хэл хэмээх ойлголтыг авчирчээ. Тухайн үед хэлний харицуулсан нөхөн сэргээх аргачлал нь гайхалтай үр дүнг авчирсан боловч хоорондоо төсөөтэй биш болох хэмжээний саринал үүтгэн өвөрмөц онцлогтой бүл бий болсоныг илрүүлсэн гэдэг. Жишээлвэл: Өнөөдрөөс 4000 жилийн өмнө Грек, Хит болон Санскрит хэлүүд нь бараг мэдэгдэх зүйлгүй тусдаа ялгаатай байжээ. 
Гэхдээ тэдгээр ижил биш мэт хэлүүд дотор өвөг хэлний ямар нэгэн элемэнт байсаар байж. Тэдгээр нь (МЭӨ 5000) мянга, мянган жилээр хязгаарлагдах эрт үед төрөлх хэлний генетик холвоогоор холвогдсоор байна.
 Хит хэлийг тайлж унших оролдлог 1915 онд алван ёсоор өрнөсөн хэдийч түүнээс өмнө 1890 ээд оны үед Тохар хэлний цөөн хэмжээны үсэг нь дахиж анхаарч үзэх хийгээд Индо-Европ хэлний талаар Дорнод Туркестаны ертөнцийг шинээр нөхөн сэргээх ажиллагаа хөгжсөн байна. 
Тохар бичиг
Эдгээр мөхсөн хэлний бичгүүд нь онцлогийн хувьд Өвөг европ (Proto-Indo-European) хэл байж болзошгүй хэмээн өнөөг хүртэл таамаглал нь хүчин төгөлдөр хэвээр байна.
 Ерөнхийдөө эртний ервоп хэлний судалгааны тулгуур аргачлал бол харицуулсан хэл шинжлэл дээр эхэлсэн билээ.
06.26.13


Фин-Угур хэл

File:Saami Family 1900.jpg
mapancient_europe_finnic
Фин-Угур хэл
Фин-Угур хэл нь авай эгшиг зохицох, онцлогийн хувьд нь өвөрмөц. Гийгүүлэгч нь ээлжлэгдэх хоёр өвөрмөц онцлогтой ба нэг үгээр бол үгсийн эгшиг авайн залгамж нь залгамал шинжтэй. Фин-Угур хэл нь дэд бүлгүүдийн онцлогоороо бусад хэлүүдтэй холвогдож зарим талаараа ижилсэн байдаг ба харицуулсан хэлний арагчлалаас гаргаж ирсэн ижил төсөөтэй баримтууд цөөнгүй буй. Гэхдээ хангалттай гэж дурдах баталгаа төдийлөн баялаг биш. 
Учир нь хэлний үгсийн санд хари хэлний үгс зээлдэгдэх, уусаж ижилсэх бүрэн боломжтой агаад хэлний онцлог, өвөрмөц уян хатан шинж чанартайд байна. Эртний Фин-Угур хэлийг судалж үзвэл анхдагч шинжээрээ Перс-Иран хэлтэй холвогдож байсан бөгөөд төсөөтэй шинж нь Иран хэлний үгсийг Фин-Угур хэл нь эрт үед зээлж авсан байх боломжтой аж. Түүнчлэн Фин-Угур хэлд Герман, Слав, болон Орос хэлний үгс цөөнгүй нэмэгдсэн гэж үздэг. Энэ нь Унгарчуудад Герман, Итали, Латин, Слав болон Түрэг-Монголчууд нөлөөлсөн байх бүрэн үндэслэлтэй.
 06.26.13
File:Fenno-Ugrian people.png
http://indo-european.eu/wiki/images/8/81/Finno-Ugric_languages.png




Monday, June 17, 2013

Бактр, төв ази дэх эртний улс

File:BactriaMap.jpg

Bactria (from Βακτριανή, the Hellenized version of Old Persian Bāxtriš; Bactrian: Baktra; Persian/Pashto: باختر Bākhtar; Tajik:Бохтар; Chinese: 大夏 Dàxià) is the ancient name of a historical region located south of the Amu Darya and west of Gandhara. Ancient Bactria was in present-day northern Afghanistan, between the Hindu Kush mountain range and the Amu Darya. Once Zoroastrian, this region subsequently hosted Buddhism before becoming Muslim after the arrival of the Rashiduns and Umayyadsin the 7th century. Bactria was also sometimes referred to by the Greeks as Bactriana.

Бактр, төв ази дэх эртний улс; Александр хааны үүтгэн байгуулсан Хелленист гүрний нэг хэсэг. Киндгуш болон Огус мөрний хооронд байсан ба эдүүгээх Афганистан, Үзбекстан болон Тажикстан бүсүүдэд харъяалагдаж байв. Киндгуш уулын нэг салаанаас эртний Сакас буюу Сасеэ аймгийнхан оршин тогтнож байсан үе хийгээд тэднийг түүхийн бичиг сударт Иран нүүдэлчид хэмээн тэмдэглэсэн байдаг. Бактр нь нийслэл хот бөгөөд, орчин үед Базирабад өөрөөр хэлвэл (эртний Балх) умард Афганистан. Грекийн эзлэн түрэмгийлэгчид эзэгнэж байсан агаад Персийн эзэнт гүрний дорнод бие улсын хязгаарт хамрагдаж байв. 
File:Greco-BactrianKingdomMap.jpg
Иран хүмүүс МЭӨ 8 зууны үед оршин суусан байж болзошгүй ба Бактр нь магадгүй Зороастрийн шашны өлгий нутаг гэж үзэх баримтууд төдий хэмжээгээр олддог. МЭӨ 6 зууны үед Персийн эзэнт гүрний удирдагч Сайрусын түрэмгий бодлогоор эзэмшил нутаг нь болсон. Улмаар Персийн эзэнт гүрний дорнод хязгаар болжээ. Македоны Александр хаан МЭӨ 328 онд эзэн хаан Сайрустай тулалдсан бөгөөд тус тулалдаан нь Сайрусын хувьд үхлийн өдөр нь болсон байдаг. Тэр үес Селжүкийн эзэнт гүрэн хүртэл буюу МЭӨ 256 он хүртэл хөл толгойгоо алдсан байна. Селжүкийн Сатрап Диодотус I, хаант улсаа үүтгэж ойролцоогоор МЭӨ 256-235 хүртэл хаан ширээнд сууж байжээ. Хаант улсын эцсийн үе нь дараагийн эзлэн түрэмгийлэгч Иран нүүдэлчид болох Сакуудаар МЭӨ 130 оны үед мөхжээ. Тухайн үед Кушанчууд Буддизмд нээлттэй хандаж эхэлсэнээс төрийн хэмжээны шашин болгосон гэдэг. Дундад эртний үед тус бүс нутгийг Балх хэмээх нэрээр нь хэдийнэ мэддэг болсон байв. Мөн нэг нь нөгөөгөөр солигдох жам ёсоор МЭ 700 оны үед Исламын шашны далбаан дор бүсийн ард түмэн хавирган сарыг эрхэмлэн дээдлэх болжээ.
06.17.13


“Сакас-Сасэй”, Сакууд

File:MenWithDragons.jpg
Gold artifacts of the Saka in Bactria, at the site of Tillia tepe.
The Saka (Old Persian Sakā; Sanskrit शाक Śāka; Greek Σάκαι; Latin Sacae; 
Old Chinese: *Sək) were a Scythian tribe or group of tribes of Iranian origin.

“Сакас-Сасэй”, Сакууд, эртний Иран гарбалтай нүүдэлчин улс. Тэд Энэтхэгийн умард бие болон баруун өмнөд Азийн нутаг дэвсгэрийг эзэгнэж байсан. Ойролцоогоор 3000-2500 жилийн өмнөөс хойш оршин тогтнож байжээ. Сак хэмээх нэр нь эртний Скифийн хаанчлал тогтож байсан үетэй давхацдаг.  

Shakas or Sakas, Iranian nomads who ruled parts of India and southwestern Asia. The name is associated with converged ancient Scythian kingdoms.

Friday, June 7, 2013

Нүүдэлчдийн түүх (Дотоод ази) 02.

          
   Хүн төрөлхтний түүхэнд нийтлэг сэтгэлгээний дүр гэсэн ойлголт байдаг бөгөөд нэн эрт үеийн хүмүүсийн сэтгэлгээ-амьдралд нэгэн бүхэл хүчин зүйл ажиглагдаж байсан нь адгуус амьтныг гаршуулах үйл явдал байжээ. Хүн өөрийн оршин тогтнох, амь амьдралаа авч явах чадвартай болсон зэрэг шалтгаануудаас хүмүүний сэтгэлгээнд үсрэнгүй хувьслууд мөн төдий чинээгээр гарч ирсэн байна. Хуучин чулуун зэвсгийн эрин үеэс эхлэн хүмүүсийн хоорондох харилцаа, итгэх итгэлцэл нь шүтлэг бишрэлийн нарийн үйл явц дунд өрнөж эхэлсэн байдаг.
           Эрт үеийн хүмүүсийн ертөнцийг үзэх үзлийн талаарх цөөнгүй мэдээлэл өгдөг баримт бол хадны зураг, угсаа гарвал судлалын судалгаа зүй ёсны байр суурь болох ба мөн голлох баримт болох бэлчээрийн мал аж ахуйн үүсэл, нүүдэлчин овог аймгуудын нүүдлийн соёл иргэншил бүрэлдэн тогтох үйл явц зэрэг нь евразийн нүүдэлчдийн угсаа гарвал тэдний соёлын харилцаа зэрэгт онцгой учир холбогдол болно.[1] Төв ази, өмнөд сибирийн нутаг даяар хи өргөн уудам нутагт тархсан маш баялаг сэдэв бүхий хадны дүрслэл, зохиомжийн нэгдэл нь ижил бус цаг үед хамаарах дурсгалууд болох хэдий ч түүхэн бэлгэдэл зүйн шинжүүд нь нэг л загвараар илэрхийлсэн зохиомж байдаг. Мөн Анторпологи, угсаатан судлалын нарийвчилсан дүр төсөөлөл зэргийг анхаарч судлах нь суурь багцаа гаргах хэрэглэгдэхүүн, сурвалж болно. Улмаар эртний хүмүүсийн оюуны соёл амьдрал түүний зүй тогтол гарлын тухай ойлгох аргачлалын томоохон байр суурь эзэлнэ.
 Ойролцоогоор МЭӨ 4000-2000 жилийн тэртэй үед эврийн сэдэвт холбогдох олдворууд Алтайн уулс, Баруун умард Хятадын Шинжааны Тарим хөндий зэрэгт олдсон нь Индо-Скиф болон Индо-иран хүмүүсийн хамаарал бүхий олдворуудыг дурдаж болно. Хэл соёлын хувьд Индо Европ угсааны овог аймагуудын соёлын баялаг уламжлал хүрэл төмрийн эхэн үед Монгол орон болоод алс дорнын бүс нутгуудын овог аймагуудад нөлөөлснийг нэмж дурдах хэрэгтэй. Жишээлбэл: Археологийн баримт дээрээс дурдвал Хиргисүүрийн соёл нь хэд хэдэн соёлд хуваагдаж хөгжсөн аж. Түүхэн сурвалжууд болон археологийн баримтууд нь Индо Европ угсааны Хиргисүүрийн соёлынхон хэдэн зууны туршид Хар тэнгисийн хойд талаас Дундад Ази, Төв Азийг холвон оршиж, Ази-Европын хооронд нүүдэллэн амьдарч байсныг баталдаг.
 “Археологийн сүүлийн үеийн судалгаагаар хүрлийн үед Монголын баруун нутагт хиргисүүрийн соёлыг үлдээгч овог аймгууд төвлөрөн оршиж байсан нь нотлогдож байна”.[2] Хиргисүүрийн соёлынхон нь Индо-Европын соёлыг тээж нүүдэллэн амьдарч байсан ба хиргисүүрийн соёлт овог аймгууд Индо-Европ хэлтэй байсан хэмээн таамагладаг ба энэ талын зарим судалгааны эх сурвалж баримтууд нилээд олдсон нь Генийн судалгаа байдаг. Судалгааны хувьд R1a1 хаплогрупп хамаарч байдаг. Тиймээс R1a1 группийг Индо-Европынхны ген хэмээн тодорхойлж ирсэн нь Монгол хэлтний хувьд нөлөөлж байсан болохыг баталж байна.[3] Тус дүгнэлтийн үүднээс С болон С3 генийн тэмдэг баруун Европчуудын эртний өвөг угсааны R генийн хүмүүсийн хоорондох хэлний нарийн уялдаа нийлэгжилт төв болон төв ази руу өмнөд сибирийн үржил шимт хөндийг эзэмшихтэй хамт даган МЭӨ 3500-2000 жилийн өмнө орсон. Эртний төв азийн ертөнцөд өөрийн гэсэн өвөрмөц соёлын төвлөрөл үүтгэн бий болсон томоохон зүйл бол Буган чулуун хөшөөний соёлтой хамт хиргисүүрийн соёлын дурсгалууд мөн төдий илэрдэг явдал юм. Тодруулбал “Евразийн хэмжээнд МЭӨ IY мянган жилийн үеэс цаг агаарын ихээхэн өөрчлөлт гарч эх газрын шинжтэй, хуурай болж эхэлсэн нь мал аж ахуйн хэвшил хөгжих урьдчилсан нөхцөл”[4] бүрдсэнтэй хамт өвөрмөц соёлын голомтууд үүссэн. “Монгол болон Байгаль нуур хавийн бүс нутагт малтан шинжилсэн хиргисүүрийн дурсгалуудыг, Алтайн нурууны бүс нутагт орших хиргисүүрийн дурсгалуудтай харьцуулан үзэхэд угсаа-соёлын гол шинжүүд нэг нь нөгөөгөөсөө их ялгарах шинжгүй нэг угсаа-соёлын овог аймгийнхан үлдээсэн болох нь тодорхой...”[5] харагдаж байжээ. Эдгээр соёлын тархалт нь “Монгол орны нутаг хэнтий аймгийн Батширээт, Биндэр сумын заагт хүртэл оршино”.[6]Дөрвөлжин булшны соёлын хамт буган чулуун хөшөө, байгууламж байгаа нь сонирхол эрхгүй татдаг. Мэдээж эртний хүмүүсийн шүтлэг бишрэл, байгаль ертөнцийн салшгүй нэгэн хэсэг болох ан амьтан шүтэх, улмаар эрхэмлэн дээдэлж ирсэн зэргээс улбаатай байж болох ба тус шүтлэг нь гагцхүү Монгол нутаг бус дэлхийн хэмжээнд шүтэгдэж байсан ул мөр сүүлийн үеийн судалгаа шинжилгээний өргөн хүрээт тандалтаас гарч байна. Эртний Скиф соёлт улс болох Сакууд нь бугыг эрхэмлэн дээдэлдэг байхад Монгол оронд бугыг тэнгэрийн амьтан гэж мөн бэлгэшээж хүндэтгэдэг ажээ.
 Буга нь Төв Азийн нутагт өргөн тархсан арьс, мах, эвэр зэрэг ихээхэн бүтээгдэхүүн өгдөг чухал ан төдийгүй, байгалиас заяасан үнэхээр гоо үзэмжтэй, хүнд ямар ч хор хөнөөлгүй амьтан учраас түүнийг эрт цагаас эрхэмлэн хүндэтгэж, шүтэж бишрэн тахиж хад чулуунаа олноор нь урлан сийлж иржээ. Хадны зургийн утга санааг тайлбарлахад эртний домог, аман зохиол тодорхой баримт тулгуур болох ач холбогдолтой. Тухайлбал, Зэргэлдээ мэргэний  домогт: “Эрт урд цагт Зэгсэнгуа гэдэг эхтэй ах дүү хоёр байжээ. Ах нь насанд хүрсэн Зэргэлдээ мэргэн гэдэг алдартай хүн байв. Дүүг нь бүр нялх байхад эх нь нас баржээ. Зэргэлдээ мэргэн өнчин дүүгийн хамт хоёулханаа нэг ой модтой газар эхээсээ хагацан хоцроод байв. Гэтэл нэг өдөр алтан хайрцаг хүзүүндээ зүүсэн арван салаа эвэртэй буга тэдний гадаа ирээд зогсжээ. Тэгэхлээр нь Зэргэлдээ мэргэн дүүгээ тэр бугын хүзүүнд зүүлттэй алтан хайрцагт хийгээд явуулчихжээ. Буга явсаар байгаад үр хүүхдийн мөрөөдөл болсон нэг эмгэний гадаа очоод нөгөө алтан хайрцгаа буулгаж орхиод явжээ. Эмгэн алтан хайрцгийг нээж үзээд хүүхдийг авч баярлан бөн бөн бүүвэйлж байв гэнэ...[7] зэрэг олон үлгэр, домогт буга нь зовж зүдэрсэн хүмүүст туслагчийн дүрээр гарч байгаа нь хадны зурагт бугыг дүрслэх болсны нэгэн сэжүүр байж болох юм.
Мөн эрт, эдүгээ бөө, удган нар “онго сахиусны аялж явахдаа суудаг байр болох хэнгэрэгний толио, бүрээс дээр нар, сар, од мичид, модон дотор явж байгаа буга, согоо зэрэг амьтдыг зурахдаа хэнгэрэг бүрэхээр алах үед тэр амьтан байгаль дээр ямар байдалтайгаар явж байсан тэр л байдлаар нь зурдаг. Энэ нь тэр амьтаны дүрс хувилж бөөгийн хэнгэрэгний бүрээс болж байгаа болохоос бус үхсэн гэж үздэггүй, харин нартын орноос харанхуйн оронд мөнхөрч онгод тэнгэрийн унаа болон хувирч байгаа хэмээн тайлбарладаг”-аас[8] үзэхэд эрт үед бугыг онгод тэнгэрийн унаа болж хүний ертөнцөд биет байдлаар ирж тусалдаг, хүнд гэм хоргүй амьтан хэмээн үзэж бодит байдлаар болон уран сайхны аргаар загварчлан зурдаг байсан бололтой.
Ийнхүү буга нь эртний нүүдэлчдийн оюун санааны амьдралд онцгой байр суурь эзэлж ариун нандин, эрхэм чухалд тооцогддог байсныг хадны зургаас харж болно. Буга шүтлэгт овог аймгуудын ерөнхий тархалтын байр зүйг хэлбэр хийц онцлогоор нь Оросын эрдэмтэн Волковын буган хөшөөнд гаргасан дүрслэл түүний ангилал зүйд буган хөшөөг 1. Евразийн хэлбэр 2. Алтай-Соёны, 3. Монгол-Байгалийн гэсэн ангилал[9] гэж ангилсан нь буган хөшөөнд гаргасан дүрслэл, харьцуулсан ангилал болно. “Эдгээр ангилсан зүйлс нь өөр хоорондоо гойд ялгагдах юмгүй боловч хүйсийн талаас нь Евразийн хэлбэр, Алтай-Соёны хоёр нь ихэвчлэн эмэгтэй хүний эдэлж хэрэглэдэг зүйлс дүрсэлсэн бол Монгол-Байгалийн хэлбэр бүхий буган чулуун хөшөө нь эрэгтэй хүний эдэлж хэрэглэх зэр зэвсэг, бамбай, гоёл чимэглэл зэргийг дүрслэн үзүүлсэн нь ялган үзэх үндэслэл байна” [10] гэж Археологич Д. Эрдэнэбаатар үзсэн байна. Улмаар буган хөшөөний соёл түүний онцгой байдал байдал болох гойд тансгаар эврийг төлөөлсөн уран дүрслэл нь хөрш зэргэлдээх ертөнцөд сонин содон санагдаж улмаар умардын монгол нутаг дахь овог аймгуудыг эврээр төсөөлж “Эвэртэн” гэж нэрийдсэн нь Хятад сурвалжийн хувьд хөдлөшгүй бичгийн дурсгал төсөөлөл төдий байна. Энэ санааг улам лавшруулан үзэх бүрэн үндэслэл гарч ирсээр байгаа ба төв болон баруун Монгол, бүс нутгийн эртний түүхийн судалгаа баяжсаар ирсэн байна. 
“Шинэ чулуун зэвсгийн үеэс улбаатай бод, бог малын тэргүүн болон их биеийг дагалдуулах ёс Хүннүгийн үед илрэх болсон байна. Зарим булшинд бод, богийн толгой гурван хос хамгийн богино хавирга, сүүл болон дөрвөн шийр тагалцгийг тодорхой дарааллаар, жишээлбэл толгой дор гурван хос хавиргыг тавихын хамт дагзны араас сүүл, толгойн урд шийр тагалцгийг хосоор тавьсан байдаг нь бэлгэдлийн хувьд малыг амьд байгаа мэтээр үзэж мөн байгаа хэрэг бөгөөд монголчуудын хурим найрын ууц тавих ёс заншилтай зарчмын хувьд адил юм. түүнчлэн нас барсан хүнийг хүйсийг нь харгалзан эрэгтэй хүнд бух болон морь, эмэгтэй хүнд үнээ, тугал гэх мэт мэтчилэн дагуулах ёс Якутад байсан бөгөөд хүннүгийн дурсгалуудад энэ байдал нэгэн адил ажиглагдана”.[11] Хадны зураг болон эртний булшинд илэрч байгаа зарим баримт дээр анзаарч харвал дээд чулуун зэвсгийн үед эвэртэй амьтан шүтдэг байсан нь илэрхий бөгөөд хожмоо Хүннүгийн үед өөрөөр хэлбэл нийгмийн байгууллын дараагийн шинэ шатанд эвэртэн амьтан шүтэх хандлаг дахин сэргэсэн байна.[12]
            ...Хүннү нарт тотем шүтлэг байсан тухай мэдээ байдаггүй боловч “Ноён уулын булшны үхрийн дүрст мөнгөн ялтсыг судлаач А. Бернштамын гаргасан Хүннүгийн тотем хэмээх ойлголтыг бий болгон улмаар Уйгурын гарлыг өгүүлсэн домогтой холбох оролдлого хийсэн байдаг”.[13] Харин Монголын эртний түүхийг судлагч доктор Э.А. Новгородова “Эртний Монгол” номонд оо “Бухын шүтээн” гэсэн бүлэг анх удаа оруулж, түүндээ “Монгол нутаг дахь эртний хүмүүс шинэ чулуун зэвсгийн (МЭӨ 7000-4000 жил) үеэс үхрийг тухайлбал бухыг тахин шүтэх болжээ” гэсэн байдаг.

            Зогсож байгаа үхрийг дүрсэлсэн хадны сүг зургууд Архангай аймгийн Чулуут голын хүрэм, Хэнтийн аймгийн Хурхын Рашаан хаднаас элбэгээр олджээ. Археологич Д. Наваан “Шинэ чулууны эрт үед ан гөрөөнөөс мал аж ахуй, зэрлэг үр тариа хураах, түүхээс тарианы ажил эрхэлсэн нь маргаангүй” [14] гэсэн нь үндсэндээ давхар нотолгоо болж байна.
“Нэг талаараа Ноён уулын мөнгөн ялтас нь Буриадын “Бух ноён баавай” домогтой харьцуулан үзэхэд бүх талаараа төсөөтэй байгаа нь сонирхолтой байна”. [15] 
Харин А. Бернштамын эл үзлийг Г. Сүхбаатар нягтлан үзэхийн хамт үгүйсгэсэн бөгөөд Хүннүд арван эвэртэн байсныг дурдахын ялдамд эвэр зүүх ёс угтаа эрх мэдлийн илэрхийлэл болох тухай зарим нэг сонирхолтой баримтыг дурдсан байна. Тэрчлэн үхрийн толгой, эвэр эрхэмлэн шүтэж байсан хамгийн эртний баримт Монгол оронд гэхэд неолитын үеэс улбаатай. Хүннү ваар нь дээрх гурван гурван үзүүрт сэрээ мэт дүрс нь үхэр буюу эвэр гэсэн утгыг төлөөлж байгаа бололтой бөгөөд эртний Хятадын мэргэ төлөгний ясан дээрх үхрийг тэмдэглэсэн дүрс үсэг[16] дээрх ваарын дүрстэй ижил  байгаагийн зэрэгцээ, “дундад эртний Монголчуудын туг сүлд дээрх гал гэж тайлбарлаад байгаа зүйл үнэн дээ эвэр байж магадгүй”[17] хэмээн Археологич З. Батсайхан үзсэн байна. Магадгүй эртний эврийн шинж чанар эрхэмлэх ёс нь хожим эх загвараа гээж хэлбэрийн хувьд гал дүрстэй болох боломжтой. 

Монгол оронд шинэ чулуун зэвсгийн үед одоогийнхоос харьцангуй чийглэг, дулаан уур амьсгалтай байсан нь газар тариалан эрхлэх суурин байдлаар амьдрах нөхцөлийг бүрдүүлсэн бөгөөд, чухам тэр үед гэрийн малын зэрлэг өвгийг гаршуулан, улмаар түүнийг бие даан гэршүүлж дасгасан нь нэгэн голомт нутаг байж болно...
эх сурвалж


[1] П.Дэлгэржаргал “Монголчуудын угсаа гарвал” УБ., 2005.,Тал 33.
[2] Мөн тэнд., Тал 35.
[3] “Дуурлиг нарсны Хүннү булш “ УБ., 2011., Боть 1. Тал  311-113.
[4] З.Батсайхан “Хүннү” УБ., 2002., Тал 182.
[5] Mongolian Journal of Anthropology, Archaeology and Ethnology: Official Journal of the National University of Mongolia. Volume 3 No. 1 December 2007 Д.Эрдэнэбаатар, А.А. Ковалев “Монгол Алтайн бүс нутгийн археологийн соёлууд” Тал 42.
[6] Мөн тэнд., Тал 48.
[7] Сампилдэндэв нар, - Х.Сампилдэндэв, Ш.Гаадамба. Монгол аман зохиол. УБ., 2006., Тал 318-319.
[8] О. Пүрэв “Монгол бөөгийн шашин” УБ., 1999., Тал 254-255.
[9] Волков В. 1981. Оленние камни. УБ., Стр 227.
[10] Mongolian Journal of Anthropology, Archaeology and Ethnology: Official Journal of the National University of Mongolia. Volume 3 No. 1 December 2007 Д.Эрдэнэбаатар, А.А. Ковалев “Монгол Алтайн бүс нутгийн археологийн соёлууд” Тал 47.
[11] З. Батсайхан “Умард Хүннү ба нүүдлийн иргэншлийн хөгжил” УБ., 2000., Тал 70.
[12] Мөн тэнд., Тал 70.
[13] Mongolian Journal of Anthropology, Archaeology and Ethnology, Vol. 3, № 1(287) 90-119 (2007) Г. Мэнэс “нүүдэлчдийн хоёр төрийн хаадын уг эхийн домгуудын үнэн магад түүхийг нягтлах нь” УБ., 2007., Тал 90-91
[14] “Буриад-Монголчуудын угсаа-түүхийн зарим асуудал” УБ., 2000., Д. Ванчигдорж “Бух ноён, Будан хатан ээжийн шүтээн” Тал 230.
[15] С. В. К. Иванов “Семантике изображений на старинных Бурятских онгонах, Сборник музея антропологий и этнографии, т. XVIII.М.,1957. 
[16] З. Батсайхан “Умард Хүннү ба нүүдлийн иргэншлийн хөгжил” УБ., 2000., тал 70