Friday, June 7, 2013

Нүүдэлчдийн түүх (Дотоод ази) 02.

          
   Хүн төрөлхтний түүхэнд нийтлэг сэтгэлгээний дүр гэсэн ойлголт байдаг бөгөөд нэн эрт үеийн хүмүүсийн сэтгэлгээ-амьдралд нэгэн бүхэл хүчин зүйл ажиглагдаж байсан нь адгуус амьтныг гаршуулах үйл явдал байжээ. Хүн өөрийн оршин тогтнох, амь амьдралаа авч явах чадвартай болсон зэрэг шалтгаануудаас хүмүүний сэтгэлгээнд үсрэнгүй хувьслууд мөн төдий чинээгээр гарч ирсэн байна. Хуучин чулуун зэвсгийн эрин үеэс эхлэн хүмүүсийн хоорондох харилцаа, итгэх итгэлцэл нь шүтлэг бишрэлийн нарийн үйл явц дунд өрнөж эхэлсэн байдаг.
           Эрт үеийн хүмүүсийн ертөнцийг үзэх үзлийн талаарх цөөнгүй мэдээлэл өгдөг баримт бол хадны зураг, угсаа гарвал судлалын судалгаа зүй ёсны байр суурь болох ба мөн голлох баримт болох бэлчээрийн мал аж ахуйн үүсэл, нүүдэлчин овог аймгуудын нүүдлийн соёл иргэншил бүрэлдэн тогтох үйл явц зэрэг нь евразийн нүүдэлчдийн угсаа гарвал тэдний соёлын харилцаа зэрэгт онцгой учир холбогдол болно.[1] Төв ази, өмнөд сибирийн нутаг даяар хи өргөн уудам нутагт тархсан маш баялаг сэдэв бүхий хадны дүрслэл, зохиомжийн нэгдэл нь ижил бус цаг үед хамаарах дурсгалууд болох хэдий ч түүхэн бэлгэдэл зүйн шинжүүд нь нэг л загвараар илэрхийлсэн зохиомж байдаг. Мөн Анторпологи, угсаатан судлалын нарийвчилсан дүр төсөөлөл зэргийг анхаарч судлах нь суурь багцаа гаргах хэрэглэгдэхүүн, сурвалж болно. Улмаар эртний хүмүүсийн оюуны соёл амьдрал түүний зүй тогтол гарлын тухай ойлгох аргачлалын томоохон байр суурь эзэлнэ.
 Ойролцоогоор МЭӨ 4000-2000 жилийн тэртэй үед эврийн сэдэвт холбогдох олдворууд Алтайн уулс, Баруун умард Хятадын Шинжааны Тарим хөндий зэрэгт олдсон нь Индо-Скиф болон Индо-иран хүмүүсийн хамаарал бүхий олдворуудыг дурдаж болно. Хэл соёлын хувьд Индо Европ угсааны овог аймагуудын соёлын баялаг уламжлал хүрэл төмрийн эхэн үед Монгол орон болоод алс дорнын бүс нутгуудын овог аймагуудад нөлөөлснийг нэмж дурдах хэрэгтэй. Жишээлбэл: Археологийн баримт дээрээс дурдвал Хиргисүүрийн соёл нь хэд хэдэн соёлд хуваагдаж хөгжсөн аж. Түүхэн сурвалжууд болон археологийн баримтууд нь Индо Европ угсааны Хиргисүүрийн соёлынхон хэдэн зууны туршид Хар тэнгисийн хойд талаас Дундад Ази, Төв Азийг холвон оршиж, Ази-Европын хооронд нүүдэллэн амьдарч байсныг баталдаг.
 “Археологийн сүүлийн үеийн судалгаагаар хүрлийн үед Монголын баруун нутагт хиргисүүрийн соёлыг үлдээгч овог аймгууд төвлөрөн оршиж байсан нь нотлогдож байна”.[2] Хиргисүүрийн соёлынхон нь Индо-Европын соёлыг тээж нүүдэллэн амьдарч байсан ба хиргисүүрийн соёлт овог аймгууд Индо-Европ хэлтэй байсан хэмээн таамагладаг ба энэ талын зарим судалгааны эх сурвалж баримтууд нилээд олдсон нь Генийн судалгаа байдаг. Судалгааны хувьд R1a1 хаплогрупп хамаарч байдаг. Тиймээс R1a1 группийг Индо-Европынхны ген хэмээн тодорхойлж ирсэн нь Монгол хэлтний хувьд нөлөөлж байсан болохыг баталж байна.[3] Тус дүгнэлтийн үүднээс С болон С3 генийн тэмдэг баруун Европчуудын эртний өвөг угсааны R генийн хүмүүсийн хоорондох хэлний нарийн уялдаа нийлэгжилт төв болон төв ази руу өмнөд сибирийн үржил шимт хөндийг эзэмшихтэй хамт даган МЭӨ 3500-2000 жилийн өмнө орсон. Эртний төв азийн ертөнцөд өөрийн гэсэн өвөрмөц соёлын төвлөрөл үүтгэн бий болсон томоохон зүйл бол Буган чулуун хөшөөний соёлтой хамт хиргисүүрийн соёлын дурсгалууд мөн төдий илэрдэг явдал юм. Тодруулбал “Евразийн хэмжээнд МЭӨ IY мянган жилийн үеэс цаг агаарын ихээхэн өөрчлөлт гарч эх газрын шинжтэй, хуурай болж эхэлсэн нь мал аж ахуйн хэвшил хөгжих урьдчилсан нөхцөл”[4] бүрдсэнтэй хамт өвөрмөц соёлын голомтууд үүссэн. “Монгол болон Байгаль нуур хавийн бүс нутагт малтан шинжилсэн хиргисүүрийн дурсгалуудыг, Алтайн нурууны бүс нутагт орших хиргисүүрийн дурсгалуудтай харьцуулан үзэхэд угсаа-соёлын гол шинжүүд нэг нь нөгөөгөөсөө их ялгарах шинжгүй нэг угсаа-соёлын овог аймгийнхан үлдээсэн болох нь тодорхой...”[5] харагдаж байжээ. Эдгээр соёлын тархалт нь “Монгол орны нутаг хэнтий аймгийн Батширээт, Биндэр сумын заагт хүртэл оршино”.[6]Дөрвөлжин булшны соёлын хамт буган чулуун хөшөө, байгууламж байгаа нь сонирхол эрхгүй татдаг. Мэдээж эртний хүмүүсийн шүтлэг бишрэл, байгаль ертөнцийн салшгүй нэгэн хэсэг болох ан амьтан шүтэх, улмаар эрхэмлэн дээдэлж ирсэн зэргээс улбаатай байж болох ба тус шүтлэг нь гагцхүү Монгол нутаг бус дэлхийн хэмжээнд шүтэгдэж байсан ул мөр сүүлийн үеийн судалгаа шинжилгээний өргөн хүрээт тандалтаас гарч байна. Эртний Скиф соёлт улс болох Сакууд нь бугыг эрхэмлэн дээдэлдэг байхад Монгол оронд бугыг тэнгэрийн амьтан гэж мөн бэлгэшээж хүндэтгэдэг ажээ.
 Буга нь Төв Азийн нутагт өргөн тархсан арьс, мах, эвэр зэрэг ихээхэн бүтээгдэхүүн өгдөг чухал ан төдийгүй, байгалиас заяасан үнэхээр гоо үзэмжтэй, хүнд ямар ч хор хөнөөлгүй амьтан учраас түүнийг эрт цагаас эрхэмлэн хүндэтгэж, шүтэж бишрэн тахиж хад чулуунаа олноор нь урлан сийлж иржээ. Хадны зургийн утга санааг тайлбарлахад эртний домог, аман зохиол тодорхой баримт тулгуур болох ач холбогдолтой. Тухайлбал, Зэргэлдээ мэргэний  домогт: “Эрт урд цагт Зэгсэнгуа гэдэг эхтэй ах дүү хоёр байжээ. Ах нь насанд хүрсэн Зэргэлдээ мэргэн гэдэг алдартай хүн байв. Дүүг нь бүр нялх байхад эх нь нас баржээ. Зэргэлдээ мэргэн өнчин дүүгийн хамт хоёулханаа нэг ой модтой газар эхээсээ хагацан хоцроод байв. Гэтэл нэг өдөр алтан хайрцаг хүзүүндээ зүүсэн арван салаа эвэртэй буга тэдний гадаа ирээд зогсжээ. Тэгэхлээр нь Зэргэлдээ мэргэн дүүгээ тэр бугын хүзүүнд зүүлттэй алтан хайрцагт хийгээд явуулчихжээ. Буга явсаар байгаад үр хүүхдийн мөрөөдөл болсон нэг эмгэний гадаа очоод нөгөө алтан хайрцгаа буулгаж орхиод явжээ. Эмгэн алтан хайрцгийг нээж үзээд хүүхдийг авч баярлан бөн бөн бүүвэйлж байв гэнэ...[7] зэрэг олон үлгэр, домогт буга нь зовж зүдэрсэн хүмүүст туслагчийн дүрээр гарч байгаа нь хадны зурагт бугыг дүрслэх болсны нэгэн сэжүүр байж болох юм.
Мөн эрт, эдүгээ бөө, удган нар “онго сахиусны аялж явахдаа суудаг байр болох хэнгэрэгний толио, бүрээс дээр нар, сар, од мичид, модон дотор явж байгаа буга, согоо зэрэг амьтдыг зурахдаа хэнгэрэг бүрэхээр алах үед тэр амьтан байгаль дээр ямар байдалтайгаар явж байсан тэр л байдлаар нь зурдаг. Энэ нь тэр амьтаны дүрс хувилж бөөгийн хэнгэрэгний бүрээс болж байгаа болохоос бус үхсэн гэж үздэггүй, харин нартын орноос харанхуйн оронд мөнхөрч онгод тэнгэрийн унаа болон хувирч байгаа хэмээн тайлбарладаг”-аас[8] үзэхэд эрт үед бугыг онгод тэнгэрийн унаа болж хүний ертөнцөд биет байдлаар ирж тусалдаг, хүнд гэм хоргүй амьтан хэмээн үзэж бодит байдлаар болон уран сайхны аргаар загварчлан зурдаг байсан бололтой.
Ийнхүү буга нь эртний нүүдэлчдийн оюун санааны амьдралд онцгой байр суурь эзэлж ариун нандин, эрхэм чухалд тооцогддог байсныг хадны зургаас харж болно. Буга шүтлэгт овог аймгуудын ерөнхий тархалтын байр зүйг хэлбэр хийц онцлогоор нь Оросын эрдэмтэн Волковын буган хөшөөнд гаргасан дүрслэл түүний ангилал зүйд буган хөшөөг 1. Евразийн хэлбэр 2. Алтай-Соёны, 3. Монгол-Байгалийн гэсэн ангилал[9] гэж ангилсан нь буган хөшөөнд гаргасан дүрслэл, харьцуулсан ангилал болно. “Эдгээр ангилсан зүйлс нь өөр хоорондоо гойд ялгагдах юмгүй боловч хүйсийн талаас нь Евразийн хэлбэр, Алтай-Соёны хоёр нь ихэвчлэн эмэгтэй хүний эдэлж хэрэглэдэг зүйлс дүрсэлсэн бол Монгол-Байгалийн хэлбэр бүхий буган чулуун хөшөө нь эрэгтэй хүний эдэлж хэрэглэх зэр зэвсэг, бамбай, гоёл чимэглэл зэргийг дүрслэн үзүүлсэн нь ялган үзэх үндэслэл байна” [10] гэж Археологич Д. Эрдэнэбаатар үзсэн байна. Улмаар буган хөшөөний соёл түүний онцгой байдал байдал болох гойд тансгаар эврийг төлөөлсөн уран дүрслэл нь хөрш зэргэлдээх ертөнцөд сонин содон санагдаж улмаар умардын монгол нутаг дахь овог аймгуудыг эврээр төсөөлж “Эвэртэн” гэж нэрийдсэн нь Хятад сурвалжийн хувьд хөдлөшгүй бичгийн дурсгал төсөөлөл төдий байна. Энэ санааг улам лавшруулан үзэх бүрэн үндэслэл гарч ирсээр байгаа ба төв болон баруун Монгол, бүс нутгийн эртний түүхийн судалгаа баяжсаар ирсэн байна. 
“Шинэ чулуун зэвсгийн үеэс улбаатай бод, бог малын тэргүүн болон их биеийг дагалдуулах ёс Хүннүгийн үед илрэх болсон байна. Зарим булшинд бод, богийн толгой гурван хос хамгийн богино хавирга, сүүл болон дөрвөн шийр тагалцгийг тодорхой дарааллаар, жишээлбэл толгой дор гурван хос хавиргыг тавихын хамт дагзны араас сүүл, толгойн урд шийр тагалцгийг хосоор тавьсан байдаг нь бэлгэдлийн хувьд малыг амьд байгаа мэтээр үзэж мөн байгаа хэрэг бөгөөд монголчуудын хурим найрын ууц тавих ёс заншилтай зарчмын хувьд адил юм. түүнчлэн нас барсан хүнийг хүйсийг нь харгалзан эрэгтэй хүнд бух болон морь, эмэгтэй хүнд үнээ, тугал гэх мэт мэтчилэн дагуулах ёс Якутад байсан бөгөөд хүннүгийн дурсгалуудад энэ байдал нэгэн адил ажиглагдана”.[11] Хадны зураг болон эртний булшинд илэрч байгаа зарим баримт дээр анзаарч харвал дээд чулуун зэвсгийн үед эвэртэй амьтан шүтдэг байсан нь илэрхий бөгөөд хожмоо Хүннүгийн үед өөрөөр хэлбэл нийгмийн байгууллын дараагийн шинэ шатанд эвэртэн амьтан шүтэх хандлаг дахин сэргэсэн байна.[12]
            ...Хүннү нарт тотем шүтлэг байсан тухай мэдээ байдаггүй боловч “Ноён уулын булшны үхрийн дүрст мөнгөн ялтсыг судлаач А. Бернштамын гаргасан Хүннүгийн тотем хэмээх ойлголтыг бий болгон улмаар Уйгурын гарлыг өгүүлсэн домогтой холбох оролдлого хийсэн байдаг”.[13] Харин Монголын эртний түүхийг судлагч доктор Э.А. Новгородова “Эртний Монгол” номонд оо “Бухын шүтээн” гэсэн бүлэг анх удаа оруулж, түүндээ “Монгол нутаг дахь эртний хүмүүс шинэ чулуун зэвсгийн (МЭӨ 7000-4000 жил) үеэс үхрийг тухайлбал бухыг тахин шүтэх болжээ” гэсэн байдаг.

            Зогсож байгаа үхрийг дүрсэлсэн хадны сүг зургууд Архангай аймгийн Чулуут голын хүрэм, Хэнтийн аймгийн Хурхын Рашаан хаднаас элбэгээр олджээ. Археологич Д. Наваан “Шинэ чулууны эрт үед ан гөрөөнөөс мал аж ахуй, зэрлэг үр тариа хураах, түүхээс тарианы ажил эрхэлсэн нь маргаангүй” [14] гэсэн нь үндсэндээ давхар нотолгоо болж байна.
“Нэг талаараа Ноён уулын мөнгөн ялтас нь Буриадын “Бух ноён баавай” домогтой харьцуулан үзэхэд бүх талаараа төсөөтэй байгаа нь сонирхолтой байна”. [15] 
Харин А. Бернштамын эл үзлийг Г. Сүхбаатар нягтлан үзэхийн хамт үгүйсгэсэн бөгөөд Хүннүд арван эвэртэн байсныг дурдахын ялдамд эвэр зүүх ёс угтаа эрх мэдлийн илэрхийлэл болох тухай зарим нэг сонирхолтой баримтыг дурдсан байна. Тэрчлэн үхрийн толгой, эвэр эрхэмлэн шүтэж байсан хамгийн эртний баримт Монгол оронд гэхэд неолитын үеэс улбаатай. Хүннү ваар нь дээрх гурван гурван үзүүрт сэрээ мэт дүрс нь үхэр буюу эвэр гэсэн утгыг төлөөлж байгаа бололтой бөгөөд эртний Хятадын мэргэ төлөгний ясан дээрх үхрийг тэмдэглэсэн дүрс үсэг[16] дээрх ваарын дүрстэй ижил  байгаагийн зэрэгцээ, “дундад эртний Монголчуудын туг сүлд дээрх гал гэж тайлбарлаад байгаа зүйл үнэн дээ эвэр байж магадгүй”[17] хэмээн Археологич З. Батсайхан үзсэн байна. Магадгүй эртний эврийн шинж чанар эрхэмлэх ёс нь хожим эх загвараа гээж хэлбэрийн хувьд гал дүрстэй болох боломжтой. 

Монгол оронд шинэ чулуун зэвсгийн үед одоогийнхоос харьцангуй чийглэг, дулаан уур амьсгалтай байсан нь газар тариалан эрхлэх суурин байдлаар амьдрах нөхцөлийг бүрдүүлсэн бөгөөд, чухам тэр үед гэрийн малын зэрлэг өвгийг гаршуулан, улмаар түүнийг бие даан гэршүүлж дасгасан нь нэгэн голомт нутаг байж болно...
эх сурвалж


[1] П.Дэлгэржаргал “Монголчуудын угсаа гарвал” УБ., 2005.,Тал 33.
[2] Мөн тэнд., Тал 35.
[3] “Дуурлиг нарсны Хүннү булш “ УБ., 2011., Боть 1. Тал  311-113.
[4] З.Батсайхан “Хүннү” УБ., 2002., Тал 182.
[5] Mongolian Journal of Anthropology, Archaeology and Ethnology: Official Journal of the National University of Mongolia. Volume 3 No. 1 December 2007 Д.Эрдэнэбаатар, А.А. Ковалев “Монгол Алтайн бүс нутгийн археологийн соёлууд” Тал 42.
[6] Мөн тэнд., Тал 48.
[7] Сампилдэндэв нар, - Х.Сампилдэндэв, Ш.Гаадамба. Монгол аман зохиол. УБ., 2006., Тал 318-319.
[8] О. Пүрэв “Монгол бөөгийн шашин” УБ., 1999., Тал 254-255.
[9] Волков В. 1981. Оленние камни. УБ., Стр 227.
[10] Mongolian Journal of Anthropology, Archaeology and Ethnology: Official Journal of the National University of Mongolia. Volume 3 No. 1 December 2007 Д.Эрдэнэбаатар, А.А. Ковалев “Монгол Алтайн бүс нутгийн археологийн соёлууд” Тал 47.
[11] З. Батсайхан “Умард Хүннү ба нүүдлийн иргэншлийн хөгжил” УБ., 2000., Тал 70.
[12] Мөн тэнд., Тал 70.
[13] Mongolian Journal of Anthropology, Archaeology and Ethnology, Vol. 3, № 1(287) 90-119 (2007) Г. Мэнэс “нүүдэлчдийн хоёр төрийн хаадын уг эхийн домгуудын үнэн магад түүхийг нягтлах нь” УБ., 2007., Тал 90-91
[14] “Буриад-Монголчуудын угсаа-түүхийн зарим асуудал” УБ., 2000., Д. Ванчигдорж “Бух ноён, Будан хатан ээжийн шүтээн” Тал 230.
[15] С. В. К. Иванов “Семантике изображений на старинных Бурятских онгонах, Сборник музея антропологий и этнографии, т. XVIII.М.,1957. 
[16] З. Батсайхан “Умард Хүннү ба нүүдлийн иргэншлийн хөгжил” УБ., 2000., тал 70
Posted by at

No comments:

Post a Comment

Subscribe to: Post Comments (Atom)