Тэмүжин Үгэгийн сүүлчийн үг

   Алдар овогт Ю. Болдбаатар

Тэмүжин Үгэгийн сүүлчийн үг

- Сүүлчийн үгээ хэл гэж тахилгыг удирдагч догшин харцтай ноён баргил хоолойгоор чанга гэгч нь надаас шаардав.
- Амьдарлын сүүлчийн үгээ дайсандаа хэлнэ гэнэ ээ. Энэ бол дээд зэргийн гутамшиг. Уг нь би гэрэлт орчлонгийн гэрлийн хязгаар дахь үхэл таны үүдийг сөхөхийн өмнө амьдарлын тухай сүүлчийн үгээ угсаа залгамжлах нуган үрдээ  хэлэх гэж нандигнасансан. Гэтэл азгүй миний энэ цаг болзоо тохироогүйгээр гэнэт  ирчихлээ. Эцсийн эрхэм үгээ хэлэх үр минь гэтэл дэргэд үгүй. Хайрт хатан, ахан дүүс, овог аймагтаа сургааль зарлигаа дамжуулах элч ч бас алга. Ингэх л байсан аваас олон жилээр тунгааж ширгээсэн үгсийг яах л гэж нандигнасан юм бэ? Сонсох ёст эзэн нь энд үгүй учир нандигнасан үгийн утга учир ч талд хуй тоосрон замхардагийн адил утга учиргүй болов. Ер нь хүслээр болоогүй орчлон тэр чигээрээ утгагүй. Ингэхэд эдэнд би юу хэлэх ёстой юм бэ?
Талын олон татар баатрын түүчээ нь болсон, сүлдтэй төрсөн Тэмүжин Үгэ би олон дайнд оройлон орж, онцгой сайн байлдаж явахдаа ийнхүү ялагдаж, эцсийн үгээ асуулгана гэдгийг мэдсэнгүй. Гэвч энэ тулаанд эцсийн мөчийг хүртэл зоригийг барин байлдсаар олзлогдсон. Тэгээд ч “Утсан чинээ улаан амийг минь өршөө” хэмээн тэргүүнээн гудайлгаж гуйгаагүй. Хүчээ өгөхөөс татгалзсан миний бие - Намайг дийлсэн таны бадрангуй сүлдэр мандтугай гэх үү? Уг нь би ялаад та нараас энэ эцсийн үгийг чинь асуух ёстой байсан юм. Тэгээд хуйхтай төрсөн цөстэй эрсийн чинь хуйхыг нь хуулах байсан. Гэтэл тэнгэр төөрөлджээ гэх үү? Ийнхүү бодож бүхүйд гэнэт хариулт шаардсан догшин харц эгц урдаас минь харж байхын сая харлаа.
Бодолдоо хальсан миний мэлмий цавчихийг больж мэлэрнэ. Би түүний улаан буурал нүдний өвлийн ёлтгор нарны цацраг мэт гэхдээ гэрэлгүй, сархинаган тоонотой гэрийн унь тооныг санагдуулам хүрэлгэр хүүхэн харааг хэсэг зуур ажаад
- Удахгүй би үгүй болж тэнгэрийн төөрөлдлөгийг арилгаад, түүнтэй эвсэж жавартай жихүүн нүдтэй ноён чамайг болоод та бүхнийг эзлэн захирч их эзэн чинь болно хэмээн дотроон андгайлж, тэдэнд хэлэх сүүлчийн үг байхгүй болохоо толгой сэгсрэн мэдэгдэв. Би дайсныхаа өмнө нүдээн чавчихгүй “Үхэхэд үг хэрэггүй” гэдэг өвгөдийн үгээр дуу тавилгүй орчлонг орхихоор шийдэв. Ноён хүн ёсны сүүлчийн хүндэтгэлийг золгүй надад үзүүлж, идээ цагаа, архи, ундаа авчиран “Хүссэнээн идэж, уу” хэмээв. Үхэхэд байтугай “Унтахад ус хэрэггүй”  гэдэг хойно би мөн л толгой сэгсрэв. Ноён намайг их л хүндэтгэж буй дүр эсгэн том аягатай ундаа авчиран ёс мэт урууланд хүргэн “Уу” гэж жавартай харцаараа дохиж байна. Уруулаан давуулж багахан амсав. Чигээ ажээ. Дээд уруулын сахал нилээд дүрэгдсэн нь ногтон сахлыг минь дагаж урсана. Ноён чигээнээс амссангүй гэж бодсон уу духанд минь ядам хуруугаараа түрхсэн нь урсаж, мэлэрч хуурайшсан нүдэнд орж хорсгосноос өөрийн эрхгүй нүдээн чавчив. Тэгтэл чигээний исгэлэн амтыг амаар амсаж амталснаас ч илүүтэй мэдрэв.

 Ноён цааш эргэн цэргүүддээ үг хэлэв. Цэргүүд ирж гарын хүлгийг тайлж, салхинд хийсэх догшин хар туг сүлдний дэргэдэх шонд намайг өргөн газраас хөндийрүүлж цээжин биеэр минь баглаж орхив. Гутлыг минь оймстой нь тайлж нарийн сураар хөлийн эрхийгээс эхлэн бусад хуруудыг сүлжилдүүлэн нар зөв чанга ороож, улмаар дээшлүүлэх аж. Нэг их удсангүй хоёр гарыг бас хуруунаас нь эхлэн ороож эхлэв. Үерийн ус шиг хуйлран нүүх бараан зэвхий үүлсийг сөргүүлэн, хурдан морины дэл сүүлийг боох адил ихэд хичээнгүйлэн нар зөв орооно. Боолт шуу, борвиноос өнгөрч их бие рүү ойртоно. Дөрвөн мөчний үзүүрүүд чимчигнэж эхлэв. Бие махбодь минь бадайрч байна.
Эгнэсэн олон цэрэг эрс гэнэт хүрлээр цутгагдсан хүрэл баатрууд болж хувирав. Тэдний зөвхөн нүд нь хөдөлж, хөлс нь бурзайна.
Хаврын жихүүн хүйтэн салхины аясаар санчигны минь хэдэн үс мэлэрсэн нүдний өмнүүр хөндөлсөн хийсэх нь бүрхэг тэнгэрийн доорх орчлонд хар бараан зэрэглээ татуулна. Сүнсийг минь даллах мэт энэ бараан зэрэглээн завсар хүрэл баатруудын үзэн ядсан, өрөвдсөн, айсан, сонирхсон, басхүү бах нь ханахыг завдан буй үй олон нүд л эрээлжлэнэ. Тэдний дунд нэгэн цагийн миний нүд ч байх шиг. Миний хөнөөж байсан эрсийн сүүлчийн эрсэлдсэн, басхүү амь тэмцэн ядсан харцнууд эргэн намайг харж буй мэт болов.
Амьсгал давхцаж эхлэв. Зүрх минь багтарч ядан цээжин дотор дэлсэхийг урьд хэзээ ч мэдэрч байгаагүйгээрээ мэдэрч байх юм. Бадайрсан биеийн чимчигнэх нь тасралтгүй ихсэх агаад эд эсүүд минь үй түмэн зүү болж зүг зүгтээ холхиж байх шиг. Орчлонг орхилоо ч дайсныхаа өмнө нүд чавчихгүй, дуу тавихгүй одно хэмээн дотроо би андгайлж бүхүйд орчны бараан өнгө улаан өнгөөр сүлэлдэв. Энэхэн зуур анхны тулаанаа саналаа. Арван гуравны минь морин жилийн тэр шөнө бор зүрх минь булгилаж хоносонсон. Айдас хүйдэст автсандаа догдолсон бус баатар эр болох гэж л яарсандаа тэр. Тэр шөнө миний амьдарлын хамгийн урт, цаг хугацаа зогсчихсон мэт шөнө байсан юм. Ургахийн улаан нар удаж удаж мандсансан. Харамсалтай нь тэр тулаанд аав намайг ардаан гаргаж, манан мэт улаан тоосон дундаан төөрүүлж үлдээсэн учир би түүнд их гомдож билээ. Аав минь дайтах гэж бүү яар. Энэ удаа зүгээр л дайны тэнгэрийг чинь дуудаж, айдсийн тэнгэрийг чинь үргээсэн юм гээд: - “Дайтах шалтгаан байгаад, тэнгэр нь ивээж, нар нь мандахын цагт чи тулалдах л болно” гэж загнаж аргадахын дундуур хэлсэн нь чихнээ сонсдов. Тэр өглөөний ургахын улаан нар юутай гайхам байсан. Тэнгэр ямар цэлмэг. Орчлон яасан тунгалаг байсан билээ. Цэрэг эрсийн зэр зэвсэг, хөө хуяг алтан нарны гэрлийг бутрааж, хангиралдаад л ...    
Аньсага минь аниатай хир нь нээлттэй юм шиг улаан гэгээ харагдсаар л. Гэхдээ балчир ахуйн Халхын голдоо умбаж шумбасны дараа эрэг дээр дээш харан хэвтэж мэлмийгээ анин наран зүг толилуулахуй үед үзэгддэг гайхамшигтай сайхан үзэгдлийн улаан шаргал өнгө бус нил улаан өнгө байх аж. Гэтэл мөрөөдснөөс үүдсэн үү мэдэхгүй, гэнэт л нил улаан өнгө эртний тэр сайхан улаан шаргал өнгөнд хувилан, би түүнд умбаж эхлэв. Ургахын улаан нарны өнгөт тэр сайхан ертөнц мөн ажээ. Дээр хязгаараас хэлхүйеэ бэрх хэлбэр дүрстэй утаслаг бие хөвөх адил доошлоно. Түүнийг доод хаяаруу алдчихгүйн тулд аньсган дорх нүдээ жаахан дээш болгоно. Ашгүй алга болсонгүй дээшлэв. Түүнтэй хэсэг зуур зугаацав. Гэвч ахиад л уруудна. Дараагийн биетүүд гарч ирэв. Алийг нь онцолж дагуулж харах вэ? Би гайхамшигтай сайхан улаан шаргал ертөнцөд хөвж жаргана. Тийн ахуйд өнөөх чөлөөтэй хөвөх утаслаг биетүүд хөвөх бус хөдөлгөөн нь эмх замбараагүй хурдасч буцлах гээд байх шиг. Гэтэл сайхан зүүднээс сэрэх мэт дахиад л нил улаан өнгөт орчлон.
...
Нил улаан талд улаан бор мориор нэгэн чоныг би хөөнө. Ойртох тусам өнөөх чоно унжсан улаан хэлээрээ намайг даллана. Хор малтах тэр улаан хэлийг нь үтэр түргэн суга татахыг хүсч би тачаадна. Саадагнаасаа сум авч шившэн, нумаан хөвчлөхүйд харин би нөгөөх чононд хувилан ум хумгүй зугтах болов. Би өөрөө өөрийгөө авлахаар хөөж байгаа мэт. Өвс ургамал, газар дэлхий бүгд түмэн зураас болчихов. Зурааснуудын эхлэл төгсгөл нь хаана буй нь бүү мэд. Ямарчиг л байсан төгсгөл үгүй байгаасай. Тэгтэл бүр олон морин туурайн чимээ урдаас угтаж айсуй. Удалгүй олон анчид тодрон ирж нумаан эвшээлгэн сумаа надруу хараалан тавихыг завдав. Тэдний дундаас би хаашаа ч мултрахгүй нь илт болов. Тасралтгүй үргэлжлэх түмэн зураас гэнэт эвдэрч хөнтрөгдсөөр тасарч, улмаар өвс ургамал, газар дэлхий болж тодров. Үй олон сумнууд миний тал бүрээс шивээлсэн учир би болоод орчлон хөдөлгөөнгүй болсон аж. Би амь тавьж байна...
Гэтэл би эргээд өнөөх улаан буурал морьтой анчин баатарт хувилчихав. Би сум шивээлж зараа мэт харагдах улаан чононд хүрч очоод хэлэв.
- Хэрэв би чамайг авлаж чадалгүй алдсан бол чиний хирийн тэнгэртэй байх авай. Одоо нэгэнт авласан учир миний тэнгэр чинийхээс дээр оршиж байна. Эрийн сүлдэр сэргээсэн тэнгэртэй амьтан чиний энэ улаан хэлээр онгодоон мялаана хэмээн суга татаж аваад, шивээлсэн сумнаас нь ангижруулж, улаан буурал мориндоо тохов. Шүүрэн шанаганы нүх мэт болсон азарган чонын садарсан цусанд улаан буурал морь цусан зээрд болчихов. Тэртээ тэнгэрийн хаяаны ургахуйн улаан наран манддаг тэр чигээс нэгэн бэлтрэг уртаар ульж айсуй сонсогдов. Бодвол хэн нэгний үлдээсэн цээжний бэлтрэг л болов уу.          
...
Амьсгал улам давхцана. Амь тэмцэнэ. Үй түмэн зүү бүх биеээр минь сүлжилдэн сүлбэсээр л. Гэтэл тэдгээр үй олон зүү миний урьдын хийсэн олон тулаанд бидний хийгээд дайсны харвасан сум ажээ. Тэд бүхий л биений минь дотрыг сийчсээр одоо зүрхрүү довтлон айсуй. Зүрх булгилах бус буцалж, цус минь хөхүүрэндээ бүлэгдэх айраг мэт.
Нил улаан өнгөт орчлон юутай давчуу. Улам л давчуурсаар... Сүүлчийн амьсгалаа гүйцээж нэг гүнзгий гэгч нь аваад үтэр үхэж одох юмсан. Ам хамраар халуун цус минь оргилон цацаж эхлэв. Орчлонг үтэр орхих минь. Тэнгэр минь надад туслаач ...

... Ашгүй нэг бие тавирлаа. Хаагуур ч юм бэ цавчсан бололтой. Буцалж байсан цус минь оргилж олгойдон догшин хар сүлдний хар хялгасан хөхлүүдийг хангалттай нялгадаж хүрэн улаан болгожээ. Миний тав гэзгийг минь ч хуулчихсан дошгин хар сүлдний жаданд сүлбэж хатгав. Би бээр ухаантай байгаа хир нь өвдөх зүйл нэгээхэн ч  мэдрэгдэхгүй нь хачирхалтай. Үй түмэн сум биеийг минь орхин оджээ. Орчлонгийн хүрд зогсоотхов. Анирлахуйяа нам гүм.
...
Орчлонгийн нам гүмийг цочоож гэнэт “гарр гурр” гэсэн дуу хадав. Шувуун задны сүүлчийн тогруун дуу ажээ. Улмаар тэр дуу тэнгэрийн дуу болж, улмаар үүлс ярагдаж чөлөөнд нь нар гарав бололтой. Гайхамшигт улаан шаргал ертөнцдөө ахин би жинхэнээсээ живэв. Ахин тогруун дуу ...
Утаслаг биетүүдийн дундаас би тэр дууч тогрууг эрэн хайлаа. Харагдахгүй л байна. Харин тогруутай төстэй зэгзгэр нэгэн онцгой биет тээр холоос нисэж биш гүйж айсуй. Өмнөөс нь угтаж би дүүллээ. Дэгдээхэйгээ дагуулжээ. Дэгдээхэй нь дэгэнцэж догонцон арай хийн наашлах авч замд тээглэж торох зүйлгүй хир нь үе үе бүдэрч таварцаглана. Тийм атлаа их яарах ажгуу. Ойртох тусам урьдын танилууд санагдана. Саналаа. Багадаан би Улзын цэцэгт талд тогорууны дэгдээхэй хөөж уургын хуувиар өеөдүүлж хэсэг тоглосноо саналаа. Өдлөж ч амжаагүй улаан далавчаа дэлгэн, тэнцэж ядан дэгэнцэж явахад нь хуувь шидэн өеөдүүлж асан тэр дэгдээхэй ажээ. Чингэхүйд морьтой миний дээрээс чанга дуу тавин хатгачих шахан шунган байсан эх нь ч бас мөн. Уургатай тулдаа л тэргүүндээ хүргүүлээгүй юм. Эх дэгдээхэй хоёр ойртсоор хүрч ирэв. Би туслахыг завдан тонгойтол харин зогссонгүй хажуухнаар минь гарч одов. Бас л нэг амьтнаас зугтаж яваа ажээ. Хөөж яваа амьтныг нь хөнөөхийг хүсч би эрж хайв. Тэр улаан шаргал ертөнцөд уусаж шингээд үзэгддэггүй жигтэй гайхал бололтой. Гэнэт чанх ард тэнгэр хагарам чанга тогоруун дуу хадав. Тэд надаас аврал эрэн, миний нөмөрт нуугдсан бололтой. Би тэдэнд туслахыг ихэд хүснэ. Ер нь надаас зугтсан тэр чигээрээ л энхжинг ололгүй олон жил зугтаж яваа юм биш биз? Тогруун дуу, тэнгэрийн дуутай замхрав. Гэсэн ч үүлэн чөлөөний нар амжиж намайг хар гэсэн мэт гэрэл цацруулан байгааг гайхамшигтай сайхан улаан шаргал ертөнцөөр би мэдэрнэ. Жинхэнэ тэнгэрийн нарыг өөрийн нүдээр харахыг би ихээр хүсэвч миний тэргүүн дээш олигтой өргөгдсөнгүй. Ахиад л нам гүм. Энэ өдөр миний цаг зогссон мэт.

Хүрэл баатруудын бурзайсан хөлснүүд урсан одож тэд зуны тэргүүн сарын 16-ны улаан тэргэл сарны зүс шиг зэсэн улаан баатрууд болов. Зэсэн улаан баатруудын улаан хөлс бурзайна. Гэнэт нэгэн зэсэн улаан баатар амилан хөдөлгөөнд орсон нь үс гэзэг, үрчлээ юундаан дарагдсан улаан буурал зайран ажээ. Тэр бөөлж эхлэв. Аажим хэмнэлээр хэнгэргийн дуу ихсэнэ. Гэтэл бөөгийн өмнөх мөнгөн цар дээр миний зүрх онгодоон дуудаж дэвхцэх түүний хөдөлгөөнтэй ижилсэн цохилж цовхчих ажээ. Хачирхалтай нь би түүнээс ангид байж, харин түүнийг ажиглана.
Миний зүрх цохилж, тэр зайранг амилуулан бөөлүүлж байна уу, эсвээс зайран зүрхийг минь амаржуулахгүй байна уу? Аль нь болохыг би ерөөс ойлгосонгүй.
... Гэтэл эрэгцэж алмайрсан миний ард аяар гинших нэгэн дуу гарав. Эжий минь биш байгаа? Миний тэргүүн хөдлөхгүй ч би ар тийш харуулдав. Зэсэн улаан тал харагдана. Бас л улаан хөлс нь бурзайсан зэсэн улаан баатрууд байх. Тэднээс чинагшилж сайн харвал, хатаж ширгэсэн нэгэн булгийн эхэнд цагтаан зүсэн бүрийн өнгөтэй байгаад өдгөө гандаж хувхай цагаан саарал болсон бөс, даавуун чимэг зүүлттэй, цавцайж цайсан, сагсгар олон мөчир бүхий удган бургас байх ажгуу. Удалгүй удган бургас жижигхээн өтөл буурал удган эмгэнд хувилав. Удган бургасны сагсайсан цайвар мөчрүүд нь өтөл буурал эмгэний мөнгөлөг саарал үс гэзэг, нүүрний нь мянган үрчлээс болж хувилсан бол гандаж цайсан бөс даавуун чимэглэл нь есөн зүйлийн даав, даалимбын өөдсөөр зүйж хийсэн гандмал навсгар оргой дээл болон хувирав. Миний харц эжийдээ очих унага мэт зурж эмгэний өвөр дээр дүүлэн очив. Би шоргоолж адил өчүүхэн жаахан ажээ. Энгэр өөд нь өгссөөр нүүрний мянган үрчлээн дундаас нүдийг нь хайгаад олсонгүй. Ширгэсэн бололтой. Ахиад л мянган нугачаагаар эрэлд мордов. Анимал хоёр гурвалжины дотор үзүүрт цийлгэнэсэн дусал харагдав. Цийлгэнэсэн хоёр дусалд алтан нар тусч харагдав. Үүлэн чөлөөний нарыг ийнхүү үзлээ би. Өтөл эмгэний дууг сонсохыг ихэд хүсэн хүлээв. Нам гүм. Тэртээ цээжний гүнд тэнгэрээс ганц нэг дусал бороо хадны завсраар орж шүүрэн хөндий хонгилийн ёроол дахь усанд унах мэт гунигтай битүү дуу сонсогдов. Анирлаж ахуйд анимал хоёр гурвалжины үзүүр дэх хоёр дусал доош урсав. Хөдөлгөөнгүй тэр эмгэн намайг энхрийлж, хайрлаж элгэмсэж буйг би зөнгөөрөө мэдрэв. Жижигхээн харагдсан атлаа явж очихуйд үлэмжийн уг удган нэгэн цагт ямар нэгэн үйлийн үрээр энд ирсэн татар эм, эсвээс олон үеийн дээдэх миний элэнц эмэг байх.

Улайссан халуун зэсэн улаан тал дундуур эмгэний нулимс харзны ус болж хоржигнон урсаж ирэв. Би харзны цэнгэг уснаас уухыг хүсэв. Алгаараа утган уув. Далайн ёроол ч ийм шорвог байдаггүй байх. Ам ахиж хэзээ ч цангахааргүй болчихов. Харз зэсэн улаан талыг зэрэглээ наадсан номин хөх тал болгон урсав. Зэсэн улаан баатруудын бурзайсан хөлсний мянган дуслууд урсан харзны усыг сүлж зэрэглээ наадсан хөх талыг эргүүлэн зэсэн улаан тал болгов. Ахиад л нам гүм. Ахиад л нил улаан ертөнц. Нил улаан ертөнцийн дотор бидний Алтан улсад барьж өгсөн Амбагай хааныг модон илжгэнд тэлэн алж буй дүр зураг тодорно. Бас бага ахуйд Хэрэйдийн ханхүүгийн ярьсан эрхүүдийн шүтдэг дээд эзний хөвүүнийг дайснууд нь модон загалмайд хэрээслэн хадаж хөнөөсөн нь харагдах шиг. Гэвч тэр шидийг үзүүлж амилсан гэсэн. Би ч бас хүн чулуунаас амилан гардаг туулийн баатар адил ахин амилах юм биш биз? Мэдэхгүй. Ингэж орчлонг орхихоо мэдээгүй явсан юм чинь яаж ч мэдэх бил ээ.
  Орчныг ахин аживал улаан буурал зайрангийн онгод нэгэнтээ орчихжээ. Тэрээр удалгүй арзгар улаан боржин чулуун хөрөг болчихов. Мөнгөн цар дээр цовхчиж байсан зүрх минь бас алжааж цуцан сая л нэг амгаланг олсон бололтой харагдана. Зөөлөн улаан борооны дуслууд ганц нэгээр хаялж эхлэв. Зэсэн улаан баатруудын өнгө зүс угаагдаж галын дөлд юу юугүй хайлан урсах гэж буй зэс адил гялалзана.

Чингэтэл догшин харцат ноён мөнгөн цар дээрх зүрхийг минь авч хойд том өргөөнд орж явчихав. Би ч биеэн орхин нисч араас нь мөшгөн тотгоор орж очив. Өргөөндөх хүмүүс хадны зураг мэт хөдөлгөөнгүй. Гагцхүү миний зүрх л мөнгөн цар дээр үл мэдэг амьсгалах мэт хөдлөнө. Улмаар хадны зураг шиг хүмүүс амилж эхлэв. Тэдний дотор намайг ялан дийлэгч байх ажээ. Тэр зүүн хойморын орон дээр очиж, үнэгчлэх өлгийтэй бяцхан хүүхдийн зүүн чихэнд хошуугаа наан үг шивнэв. Ахиад хоёр удаа шивнэв. Гайхалтай нь тэр шивнэсэн үгийг гэр доторх хүмүүс сонсоогүй атал мөнгөн цар дээрх зүрх бид хоёр сонсоод догдлов.

Зүрх минь сүүлчийн тэнхээгээрээ булгилаж буйг би мэдрэв. Тэмүүжин хэмээн гэр доторх хүмүүс ам дамжин хэлж, хүнгэнэлдэв. Ноён бяцхан хүүхдийн дээрх ханын толгойноос сумны зэв, явуу, чонын шагайн зүүлттэй бөсөнд боосон зүйлийг авч задлав. Нандигнаж боосон зүйл нь шагайн чинээ нөж ажээ. Тэр мөнгөн цар дээрх амар амгаланг эрэлхийлэх миний зүрхийг авч, үхэлзэгийг нь нээж, ховдол дахь  хамгийн сүүлчийн бүлээн цусанд минь нөгөөх шагайн чинээн нөжийг дотор нь булхуулж, эргүүлэн бөсөнд боож, дээш өлгөж орхиод гэрээс гарч одов. Удалгүй гадаа Тэмүүжин хэмээн уртаар уухайлав.
Зэсэн улаан баатрууд дуу орсон бололтой. Тэдний уухайлсан энэ үг хүний орчлонд миний хамгийн анхны хийгээд сүүлчийн удаа сонссон хүмүүний нэр болов. Би өөрийн мэдэлгүй эргэлдэж эхлэв. Орчлон ч бас эргэлдэж эхлэв. Тэгж атал түнэр харанхуй ертөнцөд орж явчихав. Танигдахгүй түг түмэн одод орчилдон айсуй. Ойртон ирэхийг нь ажвал одод биш чавчилгүй үргэлж харах түг түмэн нүд ажгуу. Тэд намайг бүчин авч дайснаан дараад дархан цолоон мандуулаад ирсэн баатар адил ихэд хүндэтгэлтэй харцгаана. Тэдний дотор эрүүлд гарч надад хөнөөгдсөн баатар эрсийн нүд танигдаж байх юм. Тэд надтай ахин учирч тулалдахыг хүлээж ядсан бололтой авч сайтар аживал учиралдалгүй удаж, санасан, эрхэм андийн харцаар элгэмсэн харж буй мэт. Харамсалтай нь тэдний алдар нэрийг нь санахгүй аж. Удалгүй үүр цайх мэт улаан гэгээ татсаар олон нүд далдрав. Би халин дүүлж явна. Улаан гэгээн дундаас татарынхаа уудам талыг би танив. Дээгүүр нь нар зөв гурав тойрохуйд талын олон татар аймгууддаа сүүлчийн үг болгож “нэгд” хэмээн шивнэсэн нь хүний ертөнцөд хэлэх ёстой байсан миний сүүлчийн нандин үг биш тэнгэрийн хүсэл ажээ. Тэнгэрийн хүсэл болсон миний шивнээ тэнгэрийн дуу болон үргэлжилэн нүжигнэж, тэнгэрийн хаяанаас цааш алсран одов.
Хөхдэй мэргэн од гялалзах хөхөө өвлийн чонын улиа л ийм урт агаад дуу дуугаан авалцан алсарч оддогсон. Ажиж атал төрж, өсөж, тоглож, наадаж, уралдаж, авлаж, дайтаж явсан татарынхаа уудам талаа би нар зөв тойрч буй бус харин уудам орчлон намайг нар буруу тойрон хурайлах авай. Татарын тал минь орчлонгийн хүйс ажээ. Тал нутаг минь улаан өнгөнд уусав. Би улам л дээш хөвсөөр ургахын улаан нар шиг гайхамшигт улаан шаргал ертөнцөд хүрэв. Удалгүй цааш бас хөвөн хальсаар хөхөлбөр ертөнцөд дэвшив. Алс тэртээд цав цагаан ертөнц харагдана. Саадгүй хөвөн дүүлэх би одоо жинхэнэ сүнс онгод болсон уу, мэдэхгүй. Өөрийгөө мэдэрсээр л, хөвсөөр л ...