The masked figures engraved on sandstone slabs.Basin of the Abakan, Minusinskaya Basin, burial Tas-Khazali, Okunevsky time (The beginning of the second millennium BC. E.) According to AA Formosov and A. Lipsky.

Here we come to the fun part - the earliest images found in southern Siberia. Memorable places - Minus area, there is the village of Shushensk, the very thing which was once exiled VI Lenin. Ancient petroglyphs are not precisely identified, such as, for example, the Egyptian hieroglyphs. But, nevertheless, they have a secret, hidden meaning. What would the descendants of primitive artists to convey? These things are unknown to us ..... But we know that, until recently, these images worshiped by the indigenous. Their performed rituals, to sacrifice money, boiled meat, wine.

  Is not it like the ancient Egyptian gods?

Евразийн эртний хүн ам зүйн түүхийг тодруулан судлах нь: эрт үеийн генийн төсөөтэй талын судалгаа.

Bennett, Casey and Frederika A. Kaestle (2006) “A Reanalysis of Eurasian Population History: Ancient DNA Evidence of Population Affinities” Human Biology 78: 413-440. http://digitalcommons.wayne.edu/humbiol/vol78/iss4/3

Евразийн эртний хүн ам зүйн түүхийг тодруулан судлах нь: эрт үеийн генийн төсөөтэй талын судалгаа.

Casey C. Bennett (Department of Anthropology, Indiana University-Bloomington), Frederika A. Kaestle (Department of Anthropology and Institute of Molecular Biology, Indiana University-Bloomington) Corresponding author: Casey Bennett Indiana University Department of nthropology Current Mailing Address: 9806 Bonaventure Pl. #1 Louisville, KY 40219 Phone: (502) 384-5151 fax: (812) 855-4358 cabennet@indiana.edu 

Translate into Mongolian by Batchuka Bodonguud

Түлхүүр үг: d-loop, Хятад, Moнгол улс болон, aDNA, mtDNA, Иранчууд

Товч агуулга

Митохондриал гинжин цувааны ижилсэлийн хамаадалыг эртний хүн ам зүйгээс гаргаж ирсэн юм. Энэ хамаадалын харилцан шүтэлцээг хоёр газарт буйг дээжлэн авч судалсан бөгөөд эдгээр дээж газар нь Ази тив буюу Монгол, Шангдонг дахь Линзи (Умард хятадын нутаг) зэрэг газар болно. Харин Монголын талаас Эгийн голын сав газар дахь эртний булшнаас зарим баримтуудыг авч судлав. Судалгааны үр дүнд зарим нэг тэмдэгүүдийн хамаадал гарч ирсэн ба энэ утгаараа төсөө бүхий зүйлсийн зарим нэг сэжүүр гарч ирсэн юм. Орчин үеийн хүн ам зүйн 51 ширхэг мэдээлэл багцаас холын хамаадал буйг илрүүлэх талаас нь судалж үзэв.Эдгээрээс эртний хоёр бүлгүүдийн дотор үүсгэгдэх хэмжилтүүд хамаарагдаж байсан юм. Туршилтын эхний судалгаанд хамаадал холбоо бүхий ураг төрлийн харилцаатай бүс бүхэнд ажилласан ба тус эмх цэгц бүхий судалгааны түвшинд хүн тус бүрийн удмын санг өргөн хэмжээгээр харьцуулан судалж гаргасан болно. Нөхөн сэргээсэн эртний генетик судалгааны үр дүн болох Эгийн голын болон Линзи хүн ам зүйн хувьд гени түүний онцлог шинжийн үр дүн нь нилээд төстэй гарч байжээ. Эгийн голын хүн ам зүйн төсөөтэй байдал нь Умард Азийн хүн амын хувьд төрхтөны төст шинжээн хадгалж байсан юм. Линзи хүн амын дотор үзэгдэж чадаж байсан зарим генетик төсөөтэй шинжүүд нь баруун зүгээс гарбалтай болох нь цөөнгүй тэмдэгүүдээрэйн зарим судалгаагаар холвогдож байв. Энэ нь мэдээжийн хэрэг баруун талаас түрж орсон Европ хэв шинжийн хүмүүстэй төст байдалтай харагдаж бас эргэлзээг хүргэж байлаа. Энэ судалгаа нь Линзи хүмүүсийн хувьд бие даасан байдалтай бусад гарбалын хүмүүсээс ялгарч улмаар эрт үеийн нүүдэлчин Иран хүмүүстэй удмын хувьд зарим талаараан төстэй харагдаж... улмаар энэ бүгд нь Евразийн тэгш талаас эртний хүн ам зүйн түрэлт нэг дэх мянганы үед баруун чиглэлээс нааш түрж эхэлсэнтэй холбоотойг зарим хүмүүсийн урьдчилсан таамаглалтай тохирж байгаа юм. Хэдийгээр энэ талын баримт гарч байгаа боловч олон талын генийн холилцоо тухайн цаг үед гарбал зүйн хөндлөнгийн нөлөөлөл давамгай байдалтай ноёлох хэмжээнд хүрч байсангүй. Түүнчлэн генетик мэдээлэл түүний хариунд гарсан залгамж холбооны үр нөлөөг тусган гаргаж ирсэн хэдийч Линзи хүн амын залгамж холбоог харьцуулах нэг чиглэл гарч ирсэн билээ. 

Удиртгал

Ерөнхий чиглэл талаас нь Евразийн эртний хүн амын судалгааг судалж үзсэны үр дүнд ихээхэн сонирхолтой генетик мэдээлэл гарч ирсэн юм. Улмаар Умард Хятад болон Монголын бүс нутгаас олдсон генетик харьцуулсан түвшингийн анализ нь энэ талаархи сонирхолыг татаж эхэлсэн мэдээлэл болсон. (e.g. Wang et al. 2000, Keyser-Tracqui et al. 2003). Нэг дэхь мянганы дунд буюу сүүлийн хэдэн зууны үед болсон үйл явдал нь тухайн газар зүйн үед хамаарах чухал гол гол бууц суурингийн зарим асуултыг хайж үзсэн болно: Хятадын эзэнт гүрэн түүний үндсэн цэцэглэлтийн үе болох Хан династийн эрин үед Монгол нутагт Хүннү буюу түүний аймагын холбоод эртний төрөл нэгт Түрэг болон Монголжуу зүс царайтай хүмүүс эртнээс нааш Хятадын нутаг руу үе үе довтолж байхын зэрэгцээ дотоод азийн тал нутагт өөр хооронд уулаглан дайрцгааж байв. Мөн Евразийн дорно хэсэгт Скиф-Сарматын олон овог аймагууд өмнөд Сибирийн хэсэг газарт өөрсдийн эзэмшил хязгаарыг тогтоон барьж элэг нэгт угсааны Индо Иран - Индо Европ хамаадалын овгуудтой хэдийнээ холигдон оршиж байжээ. Төв Азийн хэсэг хязгаар талд өөрөөр хэлвэл Одоогийн Казакстан улсын нутаг дэвсгэрт мэдэгдэхүйц байдалтай оршин тогтнож байсан байдаг. Тийм боловч угсаажилтын талаархи баримт болж чадах Сак хүмүүс амьдарч байв. Тэд гарбал зүйн хувьд илэрхий Иран угсааны хүмүүстэй нэн төсөөтэй байсан ба нүүдэлчдийн адилаар мал аж ахуйн хэмнэлд хэдийнэ гаршиж өөр салаалалт болох Скиф болон Монгол угсааны Хүннү нартай ижил амьдралтай амьдарч байсан гэдэг. Мөн Согдуудтай хамт Трансогсузын бүсэд Иран хүмүүстэй хамт байв. Цаашлаад дорнод хязгаарын нутаг буюу өөрөөр хэлвэл эдүгээ үеийн Баруун умард Хятадын Шинжааны хязгаарт Эрт үеийн Индо Европ угсааны Тохар хүмүүстэй хамт байсан байж болохыг зарим түүхийн баримтан дээр дурьдахын хамт энэ талаар тухайн хэлээр яридаг байсан талаар давхар өгүүлж байсан байна. Хоёр дах мянганы хоёр дэх хагаст амьдарч байсан төрөл янз бүрийн хүмүүсийн олдвор түүний биет соёл, занданшуулсан шуумал зэрэг тухайн газраас олдож байсантай харьцуулж үзвэл цөөнгүй баримт баталгаа болж буй юм. Эдгээр хүмүүс нь ямар угсааны хүмүүс байсныг бид эдүгээ бүрэн гүйцэд сайн мэдэж чадахгүй байна. (e.g. Ob-Ugrians) ( for a general discussion of the above, see Mallory 1989, Sinor 1991, Mair 1998). Хоёр эртний талбайг-сайт судалсан бөгөөд үүнд Эгийн гол (Keyser-Tracqui et al. 2003) болон Линзи (Wang et al. 2000), тэгэхлээр энэ бүс нутгын он цагын асуудал нь Евразийн хэмжээны тус судалгааны гол түлхүүр болсон. Учир гэвэл нийгэм, улс төр, эдийн засаг соёлын салбар хамаадалтай холбоотойд түлхүүр болгон авсанд буй юм. 

Хэдий тийм боловч, эдгээр зүйлс дотор соёл, хэлний тодорхой бүлгүүд түүний Ноосферт хүн ам зүйн талаас эргэлзээтэй болж байх хэдийч энэ нь биологийн онцлог бүхий хүн ам зүй, дээр дурдсан нүүдэл хөдөлгөөнтэй илэрхий хамаадал болж байсанд байгаа юм. Эрт үеийн умард Хятад болон Монгол нутгын тус сэдэв нь хоёр уул асуултын хамгийн бэрх зүйл болно. Хятад бол арал гэсэн хандлагийг олон талын үүднээс хүлээн авч үздэг. Хэдийгээр энэ нь шууд буруу утгаар авч үзэх нь өөр жишиг утгаар Европ бол арал гэсэнтэй дүйлгэн үзэх загвартай тэнцэж байна. Эхний мянганаас хамгийн багадаа Евразийн уудам тал руу өнгийн харсан уудам холбоо, улмаар тэнд суурьшсан овог аймаг нутаг дэвсгэр дээрхи шиг ойлгож байсантай үзэж байж болох юм (Bentley 2000). Түүнээс гадна соёл болон биологийн мэдээлэл болох бичил холбоонуудыг харж болох, хэдий тийм болох хэдийч олон төрлийн баримтуудыг харж үзэж хийж болно. Lattimore (1951) төв азийн олон тооны төс бус хүмүүс нүүдэлчид, (Монгол, Манжуур, Түвэд, болон Хятадын Туркестаны зон олон) сууршмал хүмүүсээс гадна Хятадын (энэ бүсийн хүмүүс дотор Хятад талруугаа хамаарч тайлбарлагддаг хүмүүс нь мэдээж аж ахуйгаа газар тариалантай зайлшгүй холбож байсан юм) Төв Азид хөдөө аж ахуйн нийтлэг онцлог бүхий өөр хоорондоо ялгаатай амьдрал цэцэглэж байв. (Хэдий тийм боловч зарим газруудад хөдөө аж ахуйн газар тариалан, эдийн засгийн холицоо нь Манжурын үржил шимт хөдөө аж ахуйн бүрдэд хамаарч байв) Харин энэ нь Хятадын газар нутаг дээрхи эдийн засгийн хөгжилд томоохон хөдөлгөгч хүч болж байв. Энэхүү судалгааны үндсэн чиглэл хандлагын үр дүнгээс гарч ирсэн баримт нь нүүдэлчин хэв ёс, газар тариалан хамтдаа өргөн хэмжээгээр алс дорнодын талбар болох Манжуурын уудам тэгш талд гол холбоо зангилаа болж байв. (мөн энэ нь бүхэлдээ тиймч баталгаа болохыг батлах үндэсгүйг бас давхар үзэх хэрэгтэй ба төв Азийн доторхи Манжуурын ертөнцөд нэгэн том хэсэг хайрцаг болохыг бас бүрнээ үгүйсгэх учиргүй билээ. Lattimore (1951) 

Цаашлаад “Умардын бүдүүлэгүүд” нь Хятадын түүх бичигт харин ч нийтлэг ижил загвартай нэг гарбалтай угсаатаны ертөнц байсан хэмээн үздэг боловч тэдний аж ахуй дэх холбоо хамаадал тал дээр өөрөөр ойлгож байсан. Энэ нь мэдээж хэрэг хувьсан өөрчлөгдөх ноогдол ашиг (...соёлын, арга барил бүхий технологийн, гм) түүний хагас нь эртний хүмүүсийн доторхи хоёр эргэлтийн шинж байв. Латтимор гуай авч үзсэнээр бол Эртний Хятадын түрэлт тухайн үе буюу МЭ V зууны үед нүүдэлчин бүдүүлэг овгуудын орон руу түрж эхэлсэн үетэй холбон үздэг байна. Гэтэл, эдгээр эртний хүмүүсийн хооронд дэх холбоо нь тал нутаг дахь үүгэл холбоо байсан мэдээж асар том. Гэв ч зарим тал дээр Латтиморынхтой зөрөлдөх зүйл буйг үгүйсгэх аргагүй .

Окладниковын (1990) онолоор бол нилээд эрт үед дотоод Азид хүчтэй түрж орсон эртний угсаажилтын олон төлөөллийн нэг нь “Европойд” хүмүүс байсан ба тэндий түрэлт нь эдгээр нутаг болох Энэтхэг, Болон Иран (Европод ч тэр) зэрэг рүү түрж орсон нөлөөлөл түүний үр дүн байж. Нэг өгүүлбэрээр бол эхлээд Европ, Энэтхэгийн нутаг руу Иран төрхтөнгүүд түрж орсоны дараа юм. Эх сурбалжид дурдсанаар бол, “Монголойд-чууд” дотоод Азийн үржил шимт тал хээр газарт өргөн хэмжээгээр ээнэгшин суурьшиж, МЭ 1200 жилийн тэртээ үе хүртэл тийм ч нөлөөтэй байгаагүй талаархи төсөөлөгддөг.

Нэмэлт: Хамаг Монгол гэдэг нэрээр бид уугуул, язгуур Монгол гэдгээ түүхээс бэлхнээ харж чаддаг. Энэ үүднээс дээрхи эртний суугуул нарын түүхийг биологийн үнэн баримт болох зүйлсийг Евразийн дорно этгээд өөрөөр хэлвэл одоогийн Хятад Шинжаан уйгурын өөртөө засах орны Таримын хөндийд олсон мумми нар юм. Эдгээр мумми нь Кавказойд буюу Кавказ төхөл, Европойд буюу Европ төхөлтэй хүмүүсийн тип-үүд Монголойд төхөлтэй холигдож байсныг батлах баримт, түүхэн холбооны сэжүүр болдог. Эдгээр олдворуудын генетик тэмдэгүүд нь илэрхий Индо-Европчуудтай зөвхөн биологийн талаас бус соёлын хамаадал буйг бэлхнээ илэрч чаддаг. Үүн дотороо “Тартан” хэв загварын хувцас баталдаг. Түүнчлэн тэд өвөг Индо Европчуудын (мөхөж) буй салаалалт болох Тохар, Сак, Андрановын төв ази дахь суурьшмал болон холимог нүүдэлчид бөгөөд Алтай болон баруун Саяны Афаносовын бүс нутагт ямар нэгэн байдалаар өөр хоорондоо ялангуяа өмнөд Сибирийн ертөнцөд ууссан болохыг илрүүлсэн юм. (Mair 1995, 1998). Нэмж өгүүлбэл энэ онолын хүрээнд Индо Европчуудын гарбал угсаажилтын түрэлт Маллори-1989, Ренфрев-1987 нарын хувьд хүчтэй онолын шүүмжлэл маргааны баримт болсон ба олон тооны сэжүүр сэдэв болжээ.

Эдгээр Индо Европчуудын онолуудын гол чиглэл нь соёлын эх үүтгэл бүрэлдэхүүн болдог. Гэвч тархалтын цаг орон зайн түгэлт зэрэг нь тэдний өргөн уудам орон зайд нөлөөлсөн болох тал дээр маргаантай юм. Тэгэхлээр Ренфрев (1987), Шинэ чулуун зэвсгийн эрин үед Одоогийн Туркын нутаг дэвсгэр, өөрөөр хэлвэл эртний Анатолийн хөдөө аж ахуйн ертөнцтэй холбогдож байсан бөгөөд удалгүй тэндээс хүчтэй нүүдлийн тархалт эхэлсэн гэж үзсэн байна. Шинжлэх ухаанд оруулсан энэ санал учир шалтгааны хувьд Маллори, Гимбутас болон бусад судлаачдын маргааны том бай болжээ. (Maллориг үзнэ үү 1989),

Индо Европчууд Өмнөд Оросын тал нутагт хүрсэн ба Хар Тэнгисийн эсвэл Касфийн тэнгис эргэн тойронд нүүдэллэн оршиж байсны хамт Өмнөд Урал, Умард Кавказын өөр онол дээр дурдсанаар бол өмнөд Европд байж болох тийм хэмжээны өргөн уудам нутагт оршиж байсан хүмүүс байжээ. Гэхдээ эдгээр нэрлэж буй газар нутаг бүрийг өлгий эх үүтгэлт нутаг гэдэг тал дээр яг энэ гэх газар үгүй бөгөөд энэ утгаараа эргэлзээг ихээр төрүүлж байгаа юм. гэсэн хэдийч шинэ санаа өгөх зүйлс гарч ирсээр байгаа ба тэр дундаа газар зүйн хамаарал хоорондоо мэдээж олон тооны Индо Европ хэлээр ярьгчдын түрэлт дан ганц цэвэр байдалаар газар бүрд байгаагүй. Тийм учираас Индо Европ хэл хэлтэнгүүд ерөнхийдөө цөөнгүй зууны торгон мөчүүдэд өөр хоорондоо салж эхэлсэн гэх ба өрнөд, дорнод Европ түгэн нүүдэллэх болсон бол өрнө зүгт Индо Иран, Индо Ари төхөлийн хэлний бүл болж өөрчлөгдсөн байдаг. Харин Тохарчууд хувьд зарим тал дээрээ нилээд төстэй зүйл ажиглагддаг бөгөөд дорно дахинд олон зуун жилийн туршид оршин тогтнож байсны үрээр хэл, соёлын хувьд уусаж түүхийн шаргал хуудаснаас алга болох шалтгаан болжээ. (Mallory 1989). 

Индо Европчуудын эртний түрэлтийг орчин үед судалж он цагийн хувиас 5000 жилийн тэртээх эрин үед эхэлсэн гэж үзээд ойролцоогоор 3000-2000 жилийн хооронд буюу сүүл үеийг нь хамаатуулж үзжээ. Эдгээр түүхэн урт удаан цаг үед нүүдэллсэн эртний нүүдэлчид нь Антон болон Биноградов (1995) нарын үзсэнээр Морь гаршуулан тал нутагт унаа хөсгөөр явах эхний оролдлогтой холбон үзсэн байдаг. Тус амьтан гаршуулах үйл явц нь дайн байлдаан, эзлэн түрэмгийлэхтэй холбон үзэж байсантай зайлшгүй холбоотой бөгөөд мөн дугуйт тэрэгний үүсэл ерөнхийдөө энэ цаг үед илүү ихээр ахуй амьдралд орж ирсэнтэй холбоотойгоор тайлбарласан байдаг. Түүнчлэн мал маллаж эхэлсний хамт төмөр эдлэл (мэдээж Хүрэл-Төмөр гэсэн зарчимтай) урлах технологи өргөжин хөгжиж байв. Зарим эртний судлалын нотолгоон баримт дээр авч үзвэл Морь гаршуулсан он цагийг 4000 жилийн үе гэж авч үздэг ба Өмнөд Оросын Деребка суурин дээр малтсан судалгаа энэ сэдэв дээр баталгаа болдог. Энэ үе нь (Stredni Stog culture (Anthony and Vinogradov 1995) Стредны Стог соёлын үед хамааруулж үздэг. Тус нотолгоо, баримттай холбогдож чаддаг хэдийч та Лебине (1999) түүний судалгааг сайн судалж үзвэл зохино. Мөн тус соёлд хамаарах ...мориор ан агнаж буй нэгэн эрийн дүр буйгаас гадна зарим амьтад хүрэл эдлэлд дүрслэгдсэн байдаг. Хуучин чулуун зэвсэгийн үед хамаарах тус тал нутаг байж болохыг (Praslov et al. 1989), мөн санал болгодог ба хүн төрөлхтөны зарим хэсэг магадгүй энэ их урт хугацааны туршид өөр хоорондоо холбогдож болох онцлог нь морьтой холбоотойг нэмж дурдахын сацуу дайн байлдаант, эзлэн түрэмгийлэх үйл ажиллагаатайг баталж чадах Шинташта-Петровкагийн соёл (Андрановын соёлтой холбоотой байж болох магадлалтай) Болгын үржил шимт тал нутгийн ойролцоох “Уралын нурууны зэргэлдээх соёл бөгөөд ойролцоогоор 2000 жилийн үед хамаарч байдаг” гэж үздэг. (Aнтони Биноградов 1995).

Чингэхлээр Индо Европчуудын хэлний бүлэг дотор ямар ямар хэлтэн багтаж байж вэ? Гэвэл доорхи хэлний бүлгүүдийг оруулж болох юм. Үүнд: Эртний Германчууд, Келтчүүд, Латин хэлтэнгүүд болон Европ тивийн дорно этгээдэд орших Андранов соёл зэргийг хамруулж дурдаж болно (Mallory 1989). Эрт үеийн дорно зүгт тархсан овог аймгууд гэснээс дээр дурьдсан Афанасов соёлын ул мөр хамгийн эртдээ 4500 жилийн үеийг хамаарч байна. (Anthony 1998). Бусад нүүдэл хөдөлгөөны түрэлтыг Индо Европчуудаар хамааруулан үзэж бүр цаашлан хамгийн багадаа 2000 жилийн эхний үед Шинжааны бүс нутагт хүрч ирсэн (Kuzmina 1998) ба улмаар тэндээн оршин тогтнож байжээ. Түүхийн зарим ул суурьтай нотолгоон дээрээс үзвэл Индо Иранчуудаар буюу Индо Аричуудаар төлөөлсөн соёлын түгээлт, хэлний цацралт Энэтхэгийн умард хэсэг дэх газар нутаг Иран зүгээс урсах түрэлтээр нөлөөлөлд орж байсныг байгалын үүднээс эдгээр дээр дурдсан шилжилт хөдөлгөөн дан ганц нэг удаагын нүүдэлээр өөр хоорондоо холигдож байсан бус юм. (Mallory 1989; Parpola 1998).

Дорно этгээдэд шилжин суурьшсан эртний Индо Европ хүмүүс нь эртний Хятадын нутагт өөртэйгээ ижил бус гадны генийн холицоотой холигдон уусаж үгүй болохыг судалж үзсэн зарим эрдэмтэдийн зүгээс бол сүрхий маргаан үүсгэх бай болдог. Гэсэн хэдийч хэл шинжлэл талаас нь дорвитой судалж үзсэн эрдэмтэдийн судалгааны үр дүнд Индо Европ хэлний зарим үгс Эртний Хятад хэл рүү зээлдэгдэж мөн мэдээжийн хэрэг эдийн соёл талаас арга барил, технологийн ерөнхий зүй тогтолцоогоо гээж улмаар Азийн эртний умард улсууд руу 3000-2000 жилийн тэртээ үед уусан түрж эхэлсэн байна (Pulleyblank 1996; Kuzmina 1998; Beckwith 2002; Di Cosmo 2002). Эргэлзээгүй, эртний бууц болох Жукайгоу-д гэхэд /Zhukaigou/ (эрт үеийн 2000 жилийн тэртээх үед.; Linduff 1995) Линзи-Linzi (Liangchun бууц, эрт үе 500 он.; Wang et al. 2000). Баруун умард Хятадын Тарим хөндийн занданшуулсан шарил зэргийг дурдаж болохын зэрэгцээ тухайн түүхэн газрын бүс гэхэд л биологи, соёлын хамаадал нь нилээд сонирхолтой татахуйц ялгаатай тогтоцтой байж. Тухайн үеийн этгээд агаад эгэл жирийн хөндий нь эдүгээ элсэн цөлийн ертөнцийг илэрхийлэх хөндийгөөс үе үеийн түүхийн шаргал үеүүдэд ихэд хувьссаар байжээ. Биологийн зүй тогтолт орчин болоод зөрүүтэй байгаа онцлог үзүүлэлт нь соёлын нөхцөл бүрд шинэ чулуун зэвсэгийн сүүл үе, хүрэл зэвсэгийн эрин үеүүдийн нүүр царай өөрчлөгдөж байсан уул үеийн төлөөлөл болж байж тухайн онцлог бүр үүднээс энэ шалтгааны учир авцалдааг маш бага түүхэн холилцоотой холбон соёл, генетикийн талаас олдвор дээр тусгайлан судалж үзээд өөр хоорондоо анхаарч үзэх ураг төрлийн хамааралыг хоёр шалгуураар шалгасан болно. Улмаар бусад сууурин бууц болох дотоод Азид судлагдсан эдүгээх Монгол улсын Эгийн гол орчмийн бүлэг дээжүүдтэй хамруулж үзсэн байдаг. (Keyser-Tracqui et al. 2003) Хоёр өөр нутаг дэвсгэр хэдийч энэ гүнзгий ул мөр гаргах баримтуудын хооронд ялгаатай зүйл гарахыг тэдний түүхэн хөгжлийн эрт үе Хятад зэрэг оронд тиймч гойд баталгаа болж өгөөгүй. 

Төв Евразийн дорно этгээдэд орших эртний бууц, суурингаас дахин шалгаж үзсэн илэрхий судалгааны баримт: Хятад улсад орших Линзи, (Liangchun site), ойролцоогоор 2500 жилийн үе хамаарах соёл B.P. (Wang et al. 2000); мөн Монгол улсын Эгийн гол орчмийн эртний судлалын баримтууд сүүлийн мянганаас, дараагийн мянганы эхний үед хамаарч байсан (Keyser-Tracqui et al. 2003).

Линзи бол Умард Хятадын Шангдонг мужид хамаарах газар юм. түүний ойролцоо Шар мөрөн урсаж байхын сацуу умард биед нь Ордосын бүс оршино. Саяхан тус бүсэд эдүгээ үеийн Зибо хотын нэг хэсэг бий. Жаран гурван тусдаа бие даасан соёл байсныг Линзинд орших Лангчун судалгааны талбараас шалгаж мэдсэн билээ. Ойролцоогоор 500 оны үед хамаарч байв. (Wang et al. 2000). Хэдийгээр зөвхөн 34 нь маш сайн ДНХ өгөдөлийн эхийн талас удамших мэдээлэл өгч чадсан бол эхний эх суурийн судалгааны залгамж холбооны задлан шинжилгээ нь (287 bp) бариантаар гарсан бол 185-bp хувийн сегментүүдээр (nt 16194-16378) Бангийн нарийн судалгааны генетик өгөдөл цуглуулсан мэдээллийнбаазаас мэдэх бүрэн боломжтой. Тухайн үеийн газар дээр ямар ямар улсууд оршин тогтнож байсныг нарийн тогтоож үзвэл эртний Хятадын Хавар, Намарын улсуудын эрин үед хамаарч байсанаас гадна дорнод Жоу династи болон Хан династ зөвхөн энэ бүс газарт сэргэж байсан газар байж таарчээ. Wang et al. (2000) мөн үүн дотороо 50 ширхэг сүүл үеийн Хан угсааны Хятад хүмүүс тусдаа бие даасан байдалтайгаар Линзигээс гарч ирсэн (labeled Qidu here).

Зарим дээжүүдэд судалгааг хийж байгаа бөгөөд Юүкси-Үixi соёлоос олдсон дээжүүд илүү саяханы цаг үетэй хамаарч байгаа (ойролцоогоор 2000 жилийн үед хамаардаг.; Oota et al. 1999)...

...нэмж хэлбэл, бидний судалж гаргасан баримтууд дотор Индо Европ, өөрөөр нэрлэдэг Индо Иранчуудын төрөл гарбалууд эртний ах дүү нар нь яг энэ цаг үед төв Евразийн нутагт өргөн хэмжээгээр тархаж эхлсэныг бид мэдэх билээ.

Эгийн гол бол Умард Монгол дахь хамгийн том оршуулгын газар юм. Генетикийн 62 дээжээс амжилттай судалгааг судалж үзсэн бол, 3000-2000 жилийн эрт үед хамаарах баримтууд болохыг Митохондриал болон генийн цөмд хийсэн судалгаа харуулжээ (Keyser-Tracqui et al. 2003). Энэ судалгаанд бид (nt 16009-16390) митоходор судалгааг хийсэн. Эгийн гол хэмээх археологийн талбай нь Сэлэнгэ, Эгийн голын сав, хөндий дагуу оршдог ба голын гольдрол умар зүг рүү урсан Байгаль нуур луу цутгадаг байна. Энэ булш бунханы томоохон талбай нь Хүннүд хамаарах өндөр магадлалтай. Кейсер-Траскү Keyser-Tracqui et al. (2003) түүний тайлбарласан эртний Түрэг Монголын "Turkomongolian" овог аймагуудын булш бунхан хэмээн тайлбарласан. Хүннү болон Монгол, Түрэгүүд үнэндээ хэн нэг нь давамгайлах байдалтай бус гарч байсан. Түүнээс гадна Хүннү нарын хэл, соёлын хамаадал яг аль овог аймагуудаас гарбалтайг тогтооход эдүгээ үед тийм ч амар хэрэг биш бөгөөд судлаачид маргаантай асуудал дэвшүүлсээр байна. Гарбал зүйн талаархи ойлголт тэдний үүсэл нэгдсэн нэг ойлголтоос гадна байсаар байна (Di Cosmo 2002).

Эгийн голын томоохон оршуулгын газрыг дотор нь гурван хэсэг бүлэг болгон хувааж үзсэн. Гэхдээ энэ гурван бүлэг гэсэн хэсгээс гадна дахин нэг бүлэг байсан бөгөөд бүс D хэмээн нэр өгсөн боловч үнэндээ тэндээс генийн эх үүсвэрт дээж ер гараагүй юм. Харин бүлгүүд дотор В хэсэг нь бусад бүлгүүдээсээ нилээд эртний үед хамаарч байсан: А, В бүсүүдийн хооронд ямар нэгэн харилцан хамаадал жаахан байсан бөгөөд зарим олдворуудын он цагийн асуудал нилээд эрт үеийн ижилхэн хугцаанд гарч байсан. Шинэ булшны малтлагаар гаргаж ирсэн мэдээлэл, он цагийн заалтаар уламжилж С бүсийг тодорхойлсон Keyser-Tracqui et al. (2003) тэд хоёуулаа эцгийн талаас хамаарах хамаадал хоёлуулангаас нь гарч байхад эхийн талын митохондрал үр дүн С бүлгээс гарсан дөрвөн булшнаас эцгийн талын төрөл хамаадал ген гарсан нь орчин үеийн Түрэг угсааны хүмүүсээс гардаг бие даасан онцлогтой тохирж байсан бол А, В бүлгийн булшнаас гарч ирсэн хоёр мэдээлэл мөн ижил байсан юм. Тэдний генетик давтамж тэдгээрийн мэдээлэл нь Түрэг гарбалтай хүмүүс Хүннү хүмүүстэй хожуу цаг үеүдэд цөөнгүй байдлаар өөр хоорондоо бүрэлдэж байсаны баталгаа болжээ (Keyser-Tracqui et al. 2003). Энэхүү судалгааны хүч хөдөлмөр бидний Евразийн эртний нийгмийг нийтэд судалж нь харж задалсан бөгөөд бие даасан цөөнгүй генетик хамаадал бүрийг ялган хувааж А, болон В гэж бүлэглэж харин Түрэг угсааг С бүлэглэлд хамруулж үзлээ. 

Geographic distribution of six radiation groups in the east-central Eurasian continent. Radiation groups I–VI are shown from left to right

Үр дүн Эгийн голын хүний тархалтын маршрутыг хөөх судалгаа болон бүс нутгын тархалтын маршрут гэсэн эхний хоёр маршрутыг ажигласанаар бидний эцсийн үр дүнгийн талаарх танилцуулга хэд хэдэн бүрэлдэхүүн хэсэгүүдэд хуваагдаж байна. Гэхдээ Эгийн гол болон Линзи хоёрын хоорондын зохцилдолгоо нь уг хоёр газрын тус тусын маршрутаас үүдэлтэй бөгөөд нийт хүн амын доторх хүн амын харьцуулалтууд зарим байдлаараа ялгардаг. Мөн эдгээр өгөгдөл нь матрицын зөвхөн нэг хэсгийг харуулж байгаа бөгөөд орчин үеийн хүмүүс хоорондын холбоог тухайлаагүй байна. Өмнө нь тайлбарлаж байснаар Линзигийн өгөдөлийг маршрутанд оролцуулаагүйн улмаас Эгийн голын тест бүс нутгын түвшиндээ нэг бүлэг хүмүүсээр дутуу байгаа. Бүх зайны өгөгдлийн хүснэгтүүдийг хамгийн намааc (хамгийн ойрхоноос) хамгийн өндөр рүү (хамгийн хол руу) гэх мэтчлэн дараалалаар ангилсан. Линзигийн материал Барууны дурдаж буй бүлгүүдтэй маш ихээр төстэй байгаа нь илэрхий байна. Дорнод Азийнханий гаргасан жагсаалт ихэвчлэн доошоогоо Вьетнамчуудыг хүртэл үргэлжилж байхад өөр нэгэн сонирхолтой зүйл нь гэвэл төв азийн Түргүүдийн сүүлээр байх атал Уйгурчууд эхний хагасын дунд байх жишээтэй. Ойрх Дорнодын Түркчууд Европ болоод Ойрх Дорнодоос илүүтэйгээр Туркчуудын өөрсдийнх нь үе уламжлан эзэлж байсан. Төв Азитай төрөл хэлээрээ адилхан байна. Хэдийгээр Эртний Линзи болоод төв Азийн холын холбоог одоогын Зүүн Азийн хольцооноос харж болох авч бид Түргүүдыг Линзитэй төстэй гэгддэг Иранчууд болон Ойрх Дорнодод багтааж болох талтай. Словакчууд, Унгарчууд Төв Евро-Азийн зүүн баруун нутгийн оршин суугчидтай шууд болон дам байдлаар хэдэн мянган жилийн турш холбогдож байсан бол Индо- Европчуудаас эх үүтгэлтэй бөгөөд ялангуяа Индо-Иран, Скифчүүд, Сарматчууд гэхчлэн дараа үеийн Түргүүдын бүлэг зэрэг болно ( бид орчин үеийн Төв Азийн Түрэг хүмүүс болон Линзи хоёрын холбоо хамаарлыг тайлбарлаж буй хэдий ч).Эгийн голд бүртгэсэн жагсаалтыг маш урт дарааллын жишилттэйгээр хийсэн учир үндэслэлтэй байх магадлалыг ихэсгэж байгаа юм. Шинэчилсэн дараалалаар дээд зохицол нь Зүүн Азийн бүсийн хүснэгттэй адил байна. Жагсаалтын дунд хэсэгт Өмнөд болоод Баруун Өмнөд Азийг бүс нутгийн харьцуулалтаар илрүүлсэн адил дэс дараалалын дагуу багтаасан байх агаад харин жагсаалтын доод хэсэгт Европын хүн амыг ижил дараалалд оруулжээ. Европчууд болон Өмнөд хийгээд Баруун Өмнөд Азичууд, Зүүн Азичууд болоод Өмнөд хийгээд Баруун Өмнөд Азичууд ын хоорондох F^sub ST'^s хэсэгт бодитой 0.02-0.03 зай (энэ нь Ламбарди хийгээд Ромав хоёрын хооронд хэлбэлзэж буй хүмүүсээс гадна) , харин бүс нутаг доторх хүн амд 0.01 гэсэн зай оршиж байгааг анхаарах хэрэгтэй. Гэхдээ энэ нь эдгээр бүлэг хүмүүсийн хоорондын ялгааг харуулж байгаа явдал биш харин ч эдгээр хүмүүс болоод Эгийн гол хоорондын ялгааг харуулах юм. Цаашилбал бүсийн жишилтэнд багтаагүй улсыг тодорхойлоогүйг анхаарах нь зүйн хэрэг. Эгийн Голын хүн ам Зүүн Азийн хүмүүстэй эргэлзээгүй холбоотой нь тодорхой бөгөөд ялангуяа Зүүн Хойд Азийн хүмүүс болох Хойд Хятад, Өвөр Монголын Эвэнк, Моголчууд, Солонгосчууд, Япон болон Шинжаан, Хан зэрэг улс үндэстнүүдтэй холбоотой. Зүүн хойд Азийн адил төсөөтэй байдлыг өмнө нь тайлбарласан). Юутай ч Эгийн Гол Линзи орчмын хүн амын генетик адилтгалын үнэн бодит мэдээлэл хол зөрөөтэй байх магадлалтай.

Хэлэлцүүлэг Эхлээд бид энэхүү судалгаанд өмнө нь дурдагдаагүй зүйлсийн тухай товч хэлэлцэх болно. Нэгдүгээр асуудал нь энэхүү судалгаа зөвхөн эхийн талын удамшлыг авч үзсэн. Зарим улс орнууд хүн амын хоорондын ялгагдах байдлыг хүйсээр нь төрөлжүүлэн судалдаг учраас У хромсомоор хүн амын ялгааг судлах анализаар энэ тохиолдолд илрүүлэх боломжгүй юм. (Жишээ нь: Алс хол руу хийгдсэн шилжилт хөдөлгөөн болон эмэгтэйн талд амьдрах ёс, эцгийн эрхт ёсын хослон амьдрах туршлага зэргээс шалтгаалан). Үүнийг батлах нэг жишээг авч үзвэл Исланд бөгөөд, уугуул иргэд нь Скандинавын аралын эрэгтэйчүүд нь эрэгтэй бол эмэгтэйчүүд нь Британы аралынх байдаг байна. Судалгааны үр дүн Хятадын умард нутаг дахь Линзи болон Монгол дахь Эгийн голын эртний хүн амын хооронд генетикийн төсөөтэй байдал байхгүй байгааг харуулж байна.Линзи дотроо Зүүн Ази, зүүн Өмнөд Азийн бүлэгийг агуулж байгаа хэдий ч судалгааны материал хүн амаа одоогын Хятадтай төстэй гэхээсээ илүү Ойрх Дорнод, Европтой адил байгааг баталж байна.Эртний Линзи-ийн бүс нутагт ­Европжуу төрхөмийн хүмүүс байсан гэсэн гаргалгаа хийж болох боловч судалгааны материал Төв Азийн нутаг дэвсгэрт тухайн үед амьдарч байсан Индо- Иранчуудтай холбоотой болохыг харуулаад байна (Индо-Европчуудын нэг салбар буюу одоогын Иранчууд юм). Линзи-ийн хүн ам Карасук эсвэл Сака нартай холбоотой байх магадлал ихтэй ба алсуураа Андроново, Афанасев, Скифчүүд, Сарматчууд болон Согдуудтай хүртэл холбоотой байж болох юм гэж үзэж байна.

A neighbor-joining tree for 19 human populations. Branch lengths are proportional to genetic distances

Хэдийгээр Карасук, Сака нар нь түүхэнд их бүдэг бадаг, нарийн холбоо хэлхээ гэхээр зүйл үгүй боловч эдгээр улс МЭӨ I мянган онд Евро-Азийн төв хэсэг болон зүүн хэсэгт амьдарч байсан нь батлагдаад байгаа юм. Гэхдээ Харматта эртний Ираны грүппүүд МЭӨ 1000 оны үед дорнод Европоос Хятадын хойд нутаг хүртэл Евро-Азийн нутгаар тархан суурьшсан хэмээн тайлбарлаж байхад Асакоров тэрхүү ижил цаг хугацааны үед хамаарагдах чулуун булшнууд Монголын хойд хэсэгт байсан гэсэн санааг дэвшүүлжээ (Европойд төрхтөнүүд зарим талаараа Монголойд төрхөтнүүдтэй холилдсон гэсэн санааг тэд дэвшүүлдэг) Энэхүү чиглэл нь бусад археологийн болон хэлний шинжлэлийн баримтуудтай таарч, дээр дурьдсанчлан хүрлийн үеийн Хятадын соёлын өөрчлөлт хийгээд эртний Хятад хэлэн дэх зээлдэгдсэн үгс, мөн түүнчлэн Zhukaigou, Qijia гэх мэт соёлын газрууд зэрэгээс хархад Иранчууд тал нутагт болон Алтайн бүс нутагт тухайн үед амьдарч байсан гэх нотолгоог бий болгож байна. Тухайн цаг үед Хятадын хойд хэсэгт суурьшин байсан. Европчууд тал нутаг даяарх хүн амын шилжилт хөдөлгөөнтэй зөрчилдөж байсан агаад тэрхүү шилжилт нүүдэл нь МЭӨ II болон I мянганы үед Индо-Иранчууд, Индо-Аричуудын Евро-Азийн тал нутаг даяарх шилжилт хөдөлгөөн, Энэтхэг дэхь Индо-Аричуудын шилжилт, Ираны өндөрлөг дэх баруун Иранчуудын хөдөлгөөн, Оросын өмнөд тал болон Зүүн Европын нутаг дахь Скиф болон Сарматын нүүдлүүд зонхилж байсан ажээ. Эдгээрийн дотор Монголын тал дахь Шинжааны оршин суугчдын нүүдэл (Хотан гэх мэт) мөн Алтайн бүс нутаг (мөн Индо-Иран биш хэдий ч Tохарчууд нүүдэллэж байсан ) зэрэг болно. Линзигийн газар нутгын хүн ам нь Иранжуу (Ираны талаас баруун руу нүүж ирсэн Иранчууд эсвэл Шинжаны ойр орших Иранаас нүүдэллэж ирсэн Иранчууд) төхөмийн хүмүүс байсан гэдэг нь энэхүү судалгаанаас тодроогүй. Гэхдээ Иран төхөмийн хүмүүс л Линзи Баруун хоёрын төсөөтэй байдлын тайлбар болж чадна. Мөн тухайн бүс нутгын хүн амын хольцооны талаарх баримт нотолгоотой таарч болох. Нэгэн төвөгтэй асуудал юу вэ? гэхээр эрт үеийн Иранчууд (Индо-Иранчууд) өөрийн гэсэн хэл шинжлэлтэй байсан төдийгүй биологийнхоо хувьд зарим нэгэн төсөөтэй байдлыг уламжласан ба Евро-Азийн хэмжээнд Иран бүлгүүд нь биологийн хувьд төсөө нь тодорхой бус ажээ. Эгийн Голын хүмүүс ерөнхийдөө дорнод ази төрхтэй бол Эгийн голын судалгаа зүүн умард Азичууд болох Монгол, Япон, Хятадын умард хэсгийн хүн ам, (Шандун, Лайонин) Шинжаaны Хан үндэстэнтэй адил болохыг харуулж байна. Эгийн Голын хүн ард Линзи хүмүүсээс цөөнгүй зууны хамаарлаар ялгаатай гэдэг нь тодорхой. Монголын умард нутгаас Хятадын Шандун нутаг хүртэл 1000 гаруй километрийн зайтай байдаг. Гэвч МЭӨ 1000-аад оны үед Хүннү, Хан гүрний үеэс Монгол, Хятад хоорондоо түүхэн харилцаатай байжээ. Эгийн голын энэхүү судалгаа Зүүн умард Ази нь Хятадын Хан гүрний сэргэн мандалтын үед Эгийн Гол орчмын газар нутгийг булаан эзлэгч түрэмгийлэгч байсныг харуулж байна. МЭӨ I-р мянганы хагаст Линзид хүн суурьшиж эхэлсэн байна. Энэ нь шинэ чулуун зэвсгийн үе болон түүнээс ч эрт үед Линзи хүмүүс тэрхүү газар нутагт нүүдэллэн ирсэн байх магадлалтайг судлан илэрүүлэх ач холбогдолтой. Хэрвээ Эгийн Гол Хүннүгийн нутаг байсан гэж үзвэл Хүннү нь одоогын Монголын өвөг дээдэс бөгөөд харин Түргүүд МЭ-ий I-р мянганы үед ирж суурьшсан гэсэн үг. Хэрэв хүн төрөлхтөний энэхүү шилжилт хөдөлгөөн нотлогдон Эгийн Гол Хүннүгийн нутаг дэвсгэрт хамаарах юм бол Монгол нутаг болоод Евро-Азийн төв болох Алтайн бүс нутгаас Турк болон Монголчууд үүсч тархсан гэсэн дүгнэлтэнд хүрч болох талтай. Гэхдээ Линзи, Эгийн Голын газрууд зэргэлдээх бүс нутгынхаа эртний улс орнуудтай харилцан холбоогүй бөгөөд тэр ч бүү хэл энэ хоёр газраас үүдэлтэй баримт нотолгоонууд тусгай хэвээрээ үлдэх болно.

05.07.13

Furthermore see below the links

1. http://unkar.org/r/whis/1200517859
2. http://mbe.oxfordjournals.org/content/17/9/1396.full
3. http://lib.bioinfo.pl/paper:17278619

                           

Богтого

Эх сурвалж: Жак Уэтерфордын "Монголын Их Хатдын нууц товчоо" болон "Энциклопедия моды" номноос

Бүс: Дорнод Монгол Олдсон нутаг: Хөлөнбуйр сум Талбайн нэр: Цувраа болон тахилгат уул, 12 булш, хоёр дахь булшнаас богтого малгай зэрэг эд өлгийн зүйл. “Богтого малгайн тухай хамгийн анхны бүрэн тэмдэглэлийг 1220-1221 онд Монголд ирсэн Сүн улсын элчин Чжао Хун хийжээ. Үүнд: “Ахлагч нарын бүх эхнэрүүд гу-гу малгай өмсөнө. Энэ малгайг утсаар (юн те сан сы цзе-мен үсэгчилвэл “төмөр утсаар сүлжих”) сүлжиж хийнэ. Хэлбэрийн хувьд (Нанхайдын) хулсан эхнэртэй ижил агаад гурван чи (1-чи  0,32 см) гаруй өндөр ажээ. Түүнийг хатгамал угалз бүхий хар хүрэн өнгийн бөсөөр бүрж алт, сувдаар чимэглэмүй. Орой дээр нь (ёрдойсон) саваа байна. Үүнийг хар хүрэн өнгийн бөсөөр чимэглэнэ” гэжээ.[1] П. Карпини, В. Рубрук нар модны хальсан мөчир, ер нь аль олдохуйц эдээр хийж гол төлөв бараан өнгийн цэмбэ, чинээлэг эхнэрүүд улаан өнгийн бөсөөр, бухар даавуу, эсвэл ал улаан бөс, Багдад торго, хоргойгоор бүрдэг тухай дурдсан байна. Хэмжээ болон хэлбэрийн талаар нэг тохой өндөр, доороос дээшлэх тутам өргөсөх ба оройн нь галуу, нугастай адил, нэг тохой өндөр, орой нь баганы капитель шиг дөрвөлжин, дотроо хөндий бөгөөд мөрөө хүрсэн шилэвчтэй малгай дээр уг заслыг гоёж тогтооно.[2] Гэж тодорхойлсон байхад Юн-лэ да дань хэмээх их нэвтэрхий толь бичигт хэмжээний хувьд том, дунд, жижиг гэсэн гурван зэрэг богтого буйг заажээ. [3] Монгол оронд сүүлийн үед Хэнтий, Сүхбаатар, Төв, Сэлэнгэ, Булган, Дундговь, Дорноговь, Өвөрхангай аймгуудад явуулсан хээрийн судалгаагаар нэлээд богтоого малгай олдосноос гадна Байгаль орчмын нутаг, Ижил мөрний сав нутаг буюу Монголын Алтан ордны улс тогтнож байсан нутаг, Ирчис мөрний сав газар зэрэг Монгол угсаатан идээшин сууж байсан газруудаас олдож байгаг дурдах хэрэгтэй. Богтогыг булшинд тавьхдаа углах оройн хэсгийг нь салган тавих бөгөөд судрын чуулганд өгүүлснээр Тулуйг нас барахад Гүюүгийн хатан гашуудлаа илэрхийлж өөрийн богтог малгайн оройг Тулуйн хатанд илгээсэн байдаг.[4] [1] Мэн-Да Бэй-Лу, (Полное описание Монголо-Татар) Факсимиле ксилографа Перевод с китайского введение, комментарий и приложения Н.Ц. Мункуева Москва 1975., стр. .....? [2] Путешествия в восточные страны Плано Карпини и Рубрука. Москва 1975. Редакция, вступителная статья и примечения Н.П.Шастиной. [3] Mongolian Journal of Anthropology, archaeology and Ethnology- The Offcial Journal of National University of Mongolia. Volume  1 №. 1 (242) May 2005, З. Батсайхан “Дорнод Монголын эрт дундад үеийн нүүдэлчид” Тал 5-8 [4] Рашид Ад Дин, 2002.

05.02.13

Бэлгэдэл

Эртний хүмүүс ахуйн хэрэгцээт зүйлсээ байгалиас бэлэнчлэн авч хэрэглэх аж-үйлдвэрлэлийн аж ахуйд шилжин орсон явдал нь хүн төрөлхтөний хувьд түүхэн ололт байлаа. Улмаар оюун болон эдийн гэсэн үндсэн түулгуур хам хүрээг дотор нь зангидан дурдах хэрэгтэй болдог билээ. Мөн чанар нь юуны түрүүнд хүн ба түүний хүрээлэн буй байгаль орчны хоорондын нарийн харилцаанд оршино. Хүн байгаль хоёр харилцан нөлөөлөх замаар хоорондоо ойртсоор байх бөгөөд соёл иргэншлийн хөгжил бол хүний зүгээс байгалийн нууцыг улам бүр танин мэдэж эрхшээлээс нь гарах тэмцлээ нэмэгдүүлсээр байгаа хэрэг гэлтэй. Үр дүнд нь энгийн материаллаг ахуйн зүйлсийг хувь бодгаль үүднээс анзаарч түүнд анхдагч шүтэн бишрэх үйл явц чухам байгалийн нууцыг танин мэдрэх тэмцэл, ухаарах шалгуурын үр дүнгээс үүссэн байдаг. Жишээлвэл: Алив дүр бүхэн түүхэн уялдаатай бөгөөд геологи, биологи зэрэг сав, шим ертөнцийн төлөв гэх хэлвэрийн онцлогтой нь тухайн ухаант бодгалийн хувьд хийсвэр сэтгэхүйн анхдагч дүр, зөн билэгт бууж улмаар түүн лүгээ зүйлд сүрдэн итгэх, сүсэг бишрэлийн мөн чанарыг үүтгэн эзэлдэг аж. Дүрс бэлгэдэлийн гайхамшигт үлгэр жишээ нь дэлхийн хэмжээнд өргөн цар хүрээтэй бол монгол газар, эдлэл хэрэглэл, байгаль дээрхи хадны зураг, дүрс-тамга дүрслэлийн үндсэн болон хувилбар дүрслэл түгээмэл маягаар хаа сайгүй төстэй оршдог. Миний судалгааны зорилт бол эдгээр дүрслэл бэлгэдэл зан үйлийн учир холбогдол хийгээд дүрсийн уг тэмдэглэгдэхүүн нь юун болох, түүний илэрхийлэл юугаар илэрч гарах болсон бэлгэдэлийн утга учир зүйг тогтооход чиглэсэн агаад зөвхөн дотоод азийн эртний “эвэр” эрхэмлэн шүтэх үзэгдлийг дэлхийн болон Евразийн хэмжээнд анзаарагдах зарим эх хэрэглэгдэхүүнтэй адилтган харьцуулж улмаар өөр хоорондоо ялгаатай бус хэдийч чиглэл талаас нь ихэд төстэй буйг анзаарч ангилсан болно.

Баян-Өлгий аймгийн Улаанхус сумын нутагт Алтай таван богдын Бага Ойгор, Усайн Цагаан салаагийн голын савд байдаг. Өргөн нь 500 метр, урт нь 15 километр үргэлжлэх нутагт тархсан хадны сүг зураг бөгөөд шинэ чулуун зэвсгээс хүрэл зэвсгийн үе хамарсан нийт 8000 жилийн түүхийг агуулдаг. Эрт балар цагийн хүмүүсийн хойч үедээ үлдээсэн зурган захиа бөгөөд нийт 10 мянга гаруй сүг зураг тоологджээ. Өөрөөр хэлбэл, тухайн үеийн уран зургийн галерей юм. Хамарсан талбай хэмжээгээрээ Монголд хамгийн том төдийгүй дэлхийд томоохон дурсгалд тооцогдоно. 1994 онд Монгол, Америк, Оросын эрдэмтэд хамтран судалж судалгааны үр дүнгээ нэгтгэн 1999 онд Парис хотод хэвлүүлснээр дэлхийн археологийн салбарт танигджээ. Зэрлэг үхэр, адуу, буга, янгир, аргаль, чоно, гахай, баавгай, загас, шувуу зэрэг олон төрлийн ан амьтан дүрслэн зурснаас гадна морь унасан хүмүүс, ан гөрөө хийж буй анчид, байлдаж буй цэрэг дайчид, морин тэрэг жолоодсон хүн зэрэг дүрслэл байдаг. Тухайн үеийн ангийн амьтан, гаршуулж буй амьтад, өдөр тутмын ажил үйлээ ийнхүү 8000 жилийн туршид үе улируулан үргэлжлүүлэн зурж үлдээсэн нь үнэхээрийн гайхамшигтай юм. Ийм урт он цагийг туулж нар салхинд бүдгэрсэн ч үндсэн шинж чанараа алдалгүйгээр өнөөг хүрсэн нь ямар их үнэ цэнэтэй дурсгал болохыг гэрчилнэ. Энэхүү гайхамшигтай байгалийн галерей нь өнөө цаг үед дэлхийн олон орны жуулчид, дотоодын аялагч нар, олон улсын эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татаж, үзэхээр зорих хүмүүсийн тоог жил ирэх тусам нэмэгдүүлж байна. 1994 онд хийгдсэн тэрхүү судалгааны үр дүнд дэлхийд танигдсанаар ЮНЕСКО дэлхийн өв соёлын сандаа бүртгэн авчээ. Тус дурсгалыг үзэхээр явахдаа Өлгий хот - Согоогийн гол - Хөх хөтөл - Хар ямаат – Бага Ойгор – Усай – Цагаан салаа – Өлгий хот гэсэн маршрутаар явах нь илүү тохиромжтой хэмээн Баян-Өлгийчүүд зөвлөдөг. Энэ чиглэл нь талдаа 175 километр зарцуулах бөгөөд Монголын улсын хилийн хориотой бүсэд нэвтрэх учраас хариуцсан байгууллагаас нь тусгай зөвшөөрөл авахыг ч сануулж байна.by http://www.touristinfocenter.mn/cate1_more.aspx?CateID=1&ItemID=65

04,02,13