Буряадаймнай Шоно угай изагууртай зонууд 

Жамбалова Ж.Ж.

Россия, г. Улан-Удэ, ГОУ ВПО БГУ

БУТАМАШОНЫН ҮРИНЭР ТУХАЙ ЗУРАГЛАЛНУУД

Баргажанай буряадууд гэжэ гол түлэб мүнөөнэй Буряад республикын Баргажанай болон Хурамхаанай аймагуудта ажаhууhан буряадууд нэрлэгдэдэг. Зарим ушартаа тэдэниие хойто

буряадууд гэжэ онсолон хэлэдэг байха юм. Энэ нэрэнь болбол 8 эсэгын буряадуудай республикын хойто аймагуудта хэр угhаа түбхинэhэнhөөнь сэхэ дулдыдана. Баргажанай буряадууд 1640-д онуудhаа Зүлхэ мүрэнэй эрьеhээ нүүжэ ерэhэн түүхэтэй. Баргажанай буряадуудай 8 эсэгын отогуудта шоно, баяндай, эмхэнүүд, сэгээнүүд, галзууд, булагад, абзай, эхирэд тоологдоно. Мүнөөнэй Баргажанай аймагай Баянголдо ехэнхидээ hэнгэлдэр, шоно угай зон ажаhууна. Галзууд, эмхэнүүд, абзай, булагад гэгшэд Хурамхаанда олон. Тэдэнэй үсөөхэн айл дээдэ голhоо (Хурамханhаа) манай нютагта зөөжэ ерэнхэй. Минии гэр бүлын уг гарбал hэнгэлдэрэй ходой болоно. Нагасын талаhаа бутама шоно угтайбди. Нагасанараймнай гарбалай домогуудай ёhоор Шоно долоон хүбүүтэй байhан юм. «Шонын долоон, Шобхойн найман» гэжэ манай нютагта хэлсэдэг. Энэнь юун бэ гэхэдэ, Шобхо гэжэ Шонын hамган бэеэ нэрлүүлхын тулада, Шонын нэрэдэ наймадахи хүбүү оруулhан байна. Манай нютагта шоно угай зон буга, бутама, шүбхэй, түмэнтэй, оторшо болон хубаардаг. Тэдэнэр ехэ бэрхэ, ажалша зон, басагадынь галуун шубуун мэтэ hайхан ба үнэр баян гэлсүүлдэг юм. Харин хүбүүдынь шадамар бэрхэ, түргэн, солгёон зантай зон. Тэдээн тухай иигэжэ дууладаг: «Байгагүйгөөр долгилдог / Баргажанай хойто далай, / Бардам солгёон зугаатай / Бутама шонын басагад. // Түргэн долгёор

шууяатай / Туркын хойто далай, / Түргэн солгёон зугаатай / ТүмэнтэйШонын хүбүүд //». Иигэжэ манай нютагта Шонын хүбүүд, басагад тухай арадай дуунуудые мүнөөшье хүрэтэр дууладаг. Шоно угай зон ехэнхидээ гартаа дүйтэй түмэршэ, модошо дархад юм. Тэдэнэй дундаhаа бэлигтэй эрдэмтэдшье гарадаг. Жэшээнь, Россин болбосоролой академиин член-корреспондент, багшын эрдэмэй доктор, Буряадай гүрэнэй университедэй профессор Э.Р. Раднаев бутама шоно угай, харин багшын эрдэмэй доктор, профессор М.Н. Очиров шүбтэхэй

шоно угай болоно. Баргажанай буряад эсэгын зон эртэ урда сагhаа хойшо табан хушуу мал үдхэжэ, нэрэтэй, солотой hууна. Тэдэнэр түрүүшын үедэ дундаа зарим тэды зүрилдөөтэй байhан аад, хамта нилээд удаан саг соо hууhанай ашаар эб нэгэ үгэтэй, бодолтой, түрэлтэй болоо. Жэшээлэн харахада, Һэнгэлдэр Шоно хоёр анхан аха дүү байгаад, Зүлхэ мүрэнэй эрьеhээ нүүжэ ерэхэдээ, буряад зоной үсөөн дээрэhээ хангай тогооёо хаха сохижо, эбэр номоёо хуха сохижо, хари болоо гэжэ тоологдоод, дундаа худа ураг оролсоhон байдаг. Энээнэй ёhоор hэнгэлдэрэй ходой угай эсэгэмни бутама шоно угай эжытэймни айл ёhоор түбхинэн hуухадаа, гарбалай ямаршье hаад ушараагүй бэлэй. Гэхэтэй хамта hэнгэлдэрэй басагадые hэндэгэр, hандагар гэжэ зарим зон хэлсэдэг. Юундэб гэхэдэ, тэдэнэр бэеэр ходо томо байхынгаа хажуугаар эрэ хүнүүд шэнгеэр ажал хэдэг юм. Минии нагасанарай талаар уг гарбалай сэхэ шугам-hарбаалжа гэхэдэ, иимэ: Эхирэд – Зонхи – Һэрхэ – Шоно – Бурлай – Загахай – Булшар – Бутама – Монтого – Дэмэр – Шарагшан – Һалгай – Улаама – Цырен – Даша – Екатерина – Жаргалма.

Иновационный проект научной школы С.Ж. Балданова номоhоо авав