Этүгэн бол маш ариун дагшин газрын нэр. Хэл шинжлэлийн үүднээс удган буюу бөөгийн шашинтай холвон тахидаг нэр билээ. Түүнчлэн Итүгэн гэж нэрлэнэ. Монголын газар усны шүтээн сахиус. Тэрээр итгэлээр үйлчлэн оршино. Түүний нэрийг Туркээр Ötüken гэнэ. Нэг гарал үүсэлтэй, ариун дагшин уул усны сахиус болж эртний Түргийн бас нэгэн шүтээн болдог. Дундад зууны үеээс Этүгэн эхийн нэгэн хувилбар эрэгтэй нь Натигай, боловч магадгүй Этүгэн эхийг андуу ташаа дуудсан байж болох юм. Монгол Домог зүйн дүрд Этүгэн эх нь ихэвчлэн Бух унасан залуу эмэгтэйн дүрээр гардаг.

Этүгэн эжий

Этүгэн, түүнчлэн Итүгэн гэж нэрлэдэг. Монголын газар усны шүтээн сахиус онгон. Тэрээр итгэлээр үйлчлэн оршино. Түүний нэрийг Цtькеn буюу Удганаас үүсэлтэй ариун дагшин уул усны эзэн сахиусаар төсөөлж байхын зэрэгцээ эртний Түргийн бас нэгэн сахиус болдог. Дундад эртний Этүгэн эхийн нэгэн хувилбар нь эрэгтэй Натигай болов ч магадгүй Этүгэн эхийг андуу ташаа дуудсан байж болох юм. Монгол домог зүйн дүрд Этүгэн эх нь ихэвчлэн бух унасан залуу эмэгтэйн дүрээр илэрдэг.

04.30.12

Дорнын Хүннү ба Генетик гарбал зүй

Эгийн голын бүсээс олдсон шинэчилсэн хоёр үр дүнг оруулж байна. Улмаар эцгийн болон Генийн тогтолцооны талаар Дорноос олдсон Хүннү хүний антропологийн судалгааг хийсэн болно. Генийн дээжийг 2000 жилийн тэртээх үеийн Этүгэн эхийн газраас гаргаж ирсэн нь ач холбогдолтой билээ. Төст биш Молекул судалгааны баримт манай оронд орших Эгийн голийн дээжээс гарч ирсээр байна. Энэ нь ойролцоогоор II-оос III зууны үе дэхь Дорнод Хүннүчүүдын үетэй холвогддог. Хятад сурвалжид дурдсанаар бол Хүнчүүд буюу Xiongnu гэдэг нь тус хэлний аялагаар дуудагддаг тул энэ нэрээр бид мэддэг. Дорнод Хүнчүүдийн талаархи янз бүрийн хэлний үсэгчилсэн нэр томьёо байдаг бол Хүнчүүдийн он цагийн хэлхээг бас товч агуулдаг. Учир гэвэл Хүннүчүүдийн гарал үүслийн талаархи дорвитой судалгаа чухамхүү сайн хийгдээгүй байна. Хэдий тийм боловч Хүннүчүүдийн талаархи Ураг төрөл болон Өвөг генийн холбоотой хүмүүсийн яснаас авсан дээжүүдийг бүдүүвчлэн судлаад тийм ч сайн бус болох ба зарим мэдээлэл зэргийг цөөн мөр гарган ирж орчин үед судлаачид нийтэлсээр байна.  Эгийн голын Хүннү булш Мөн Иран гарвалтаны түүхийн соёлт үетэй зэрэгцсэн газар тус бүрд соёлын элемэнтүүд олдож байгаа нь судалгааны эхтэй сэжим холвогдож байдаг. Учир нь хаа сайгүй энэ сэдвийн доор судалгааны баримт олдож чадаж байгаа нь сонирхолтой. Эртний улсуудын гайхамшигт шинж тэмдэгүүдийг нэхэн тодруулж чадах юм. Эш баримтад судар дээр шинжлэх ухаанчлан тодруулсан Xiongnu буюу  Дорнод Хүннүчүүд гэх нэршлийг орчин үед хэдийнээ хүлээн зөвшөөрсөн байна.

mtDNA Analysis-Генийн бүтцийн талаас судалсан судалгаа. Тус судалгааны өгүүлэл дээр: ...Хэдий тийм боловч mtDNA  залгамж дотроос mtDNA haplogroups бат эргэлзээтэй баримт гаргаж чадаагүй (Иймээс түүн дотор агуулсан since HVI  буюу бүсийн тохиргоотой), гуравт(A, C, болон D) энэ нь Америкийн уугуул иргэдийн Дөрвөн бүлэгтэй (Torroni et al. 1993) болон Сибирийн ард иргэдийн (Starikovskaya et al. 1998; Schurr et al. 1999) хүн ам зүйтэй энгийн туршилтын харьцуулалтаар их төстэй байх нь ажиглагдсан.( haplogroup-тэй D нь бусад тэмдэгээс илүү давамгайлах нь харагджээ). Цөөнгүй олдсон дараалал дээрхи тэмдэгтүүдээр салаалан B4b, D5 эсвэл D5a, F1b, J1, G2a, U2 болон U5a1a харьяалагдах ба зарим M бүлэг багцтай байгаа нь ажиглагдсан (Richards et al. 2000; Yao et al. 2002). Салбар бус дэд Европ төхөлийн бүлэг багц H, >40% тай гарч ирсэн нь хүн амийн генетик тэмдэгтэд (Richards et al. 1996) маш сонирхолтой баримт болсон билээ. Түүнчлэн  Зарим haplotypes бүлгийн мэдээлэл дээр ижил төстэй олдвор тухайн газраас олдсон. (Kolman et al. 1996; Comas et al. 1998). Маргаантай асуудал  Дотоод азийн болон Дорнод Хүнчүүдийн зонхилог ч нь (89%)-аар дээрхи (A, B4b, C, D4, D5 болон D5a, түүнчлэн F1b) дараалалууд хамрагдаж чаддаг. Ойролцоогоор 11% нь Европ төрхтөны холицоо гарч ирнэ (U2, U5a1a, болон J1). Энэхүү нээлтийн чиг хандлага нь Европ болон азийн хүн ам зүй нь хоорондоо түрүү үеийн Хүннүчүүдийн хооронд хольцоо үүссэн болохыг илэрхийлж байгаа юм. Соёл болон сурвалжийн баталгаагаар бол III зуунаас Скиф Болон Сибирийн хүн ам зүйн дотор цус ихээр холигдсон болохыг давхар  нотолдог.(Clisson et al. 2002). Энэ талаархи зарим нэг баталгаа бол өрнөөс түрж орсон өөр төрхтөн, тэдний генийн тэмдэг дотоод азид холицоо болсоныг батлах биз. Үүнд /курган/ Хиргисүүрийн соёлыг дурьдаж болох юм. Курган хэмээх чулуун дарааст булшнуудыг үлдээгчид нь Ижил мөрний хээр талын нүүдэлчин ард түмэн бөгөөд МЭӨ 5000 жилээс МЭӨ 2000 жилийн үед Европт нэвтэрсэн байна. Курганыг үлдээгчдийн дайралт нь Индо-Еврод хэлийг тархаасан юм. Курганы соёл нь хэд хэдэн соёлд хуваагдаж хөгжсөн ажээ. Түүхийн сурвалжууд  болон археологийн баримтууд нь Курганы соёлын хэдэн зууны туршид Хар тэнгисийн хойд талаас Дундад Ази, Дотоод Азийг холвон оршиж, Ази-Европын хооронд нүүдэллэн амьдарч байсаныг баталдаг. Курганы соёлынхон нь Индо-еЕвропын хооронд нүүдэллэн амьдарч байсаныг баталдаг. Курганы соёлынхон нь Индо-Европ хэлтэй байсан хэмээн таамагладаг ба генийн хувьд R1a1 хаплогрупп хамаарч байна. Тиймээс R1a1 группыг Индо-Европынхны ген хэмээн тодорхойлж ирсэн юм. Мөн нэмж тэмдэглэхэд Индо Иран гарвалтай генийг мартаж болохгүй билээ. Эдгээр ген гетероген буюу холимог шинжийн төрхийг дотоод азид үүсгэсэн байна. Ялангуяа Баруун Монголын нутаг болоод эрт үеийн түүхэн нутагт Европ хэв шинжийн улсууд илүү их давамгайгаар Монгол төрхтэй улсуудтай холилдон амьдарч байжээ. Гэхдээ сонирхолтой баримт бас бий энэ ...дорнод Монголын Хүннү булш:  Монгол улсын Хэнтий аймагийн Баян адрага сумын Дуурлиг нарсанд орших булшнуудад олдсон хүннү хүний ясанд хийсэн судалгааг Ардчилсан Солонгос улсын судлаач Ким Ги-жон, гён-юун-ны хийсэн шинжилгээг эш баримтаас дурдвал маш сонирхолтой мэдээлэл гарч ирнэ. Тухайн Хүннү хүний ген нь... "эхийн талаас удамшдаг метохондр ДНХ mtDNA, эцгийн талаас удамшдаг У хоромсом У-SNP, хоёр талын аль алинаас удамшдаг гени STR-ийн хаплогруппыг тогтоох цогц шинжилгээ болсон бөгөөд шинжилгээний үр дүнд Монголын зүүн хойд бүс нутгын Хүннүгийн булшнаас илэрсэн хүний яснаас анх удаа R1a1 хаплогруппыг илрүүлэв." //Дуурлиг нарсны Хүннү булш УБ 2011. Боть 1. Тал 311-113 тэгэхлээр Хүннүгийн засаг захиргаанд Ази-Европ хэв шинжийн хүмүүсийн байр суурь бас буйг баталж байгаа юм.     Орчин үеийн генийн судалгааны ололт нь байрлал болон Нүүрстөрөгчийн он цагийн урьдчилсан таамаглал гаргаж ирэх аргаар эртний бунхант оршуулгын газрыг тодруулж чаддаг.  Ойролцоогоор III зууны үе, булшнаас олдсон нас биенд хүрсэн эр (Булш 28) Эгийн голын Зүүн хөндийд хэсэгт нээсэн (A талбар). Түүнийг холгүйхэн зайнаас, эрх дарх бүхий хүний булшнаас тус тус (Булш 27) олдсон. Бусад төстэй газарт эдгээр хос булш олдсоны хамт багтаан (Булшнууд 32/32A, 33/33A, 37/37A, болон 38/38A) болгон цувуулсан байна. Эдгээрээс зарим нь хүрээлэн буй булштай хамт тахилгын байгууламж тодорхойгүйгээр байсаар байна (Murail et al. 2000). Мөн түүнчлэн талбар дээр хос булш болгоныг хамт зэрэгцэн нэг булш болгон багтаасан нь тэднийг нийгмийн хувьд нилээдгүй бэлтэй байр суурийг агуулсан археологийн материал болсон.  Сакуудын (normally spelled Saka in English, a general endoethnonym of the eastern Scythians) ( Евразийн өөр бүлгийн нүүдэлчид ) болон Пазюрикийн соёл (Francfort et al. 2000). Энэ хэв соёлт оршуулга-зан үйлийн анхны хөгжингүй соёлын нөлөөлөл нь  "Эртний Скифийн нөлөөллөөр" үйлдэгдсэн гэж үзэж болох талтай. Гэвч энэ бол маргаантай асуудал билээ. Хэдийнээ өдгөө цаг үед нүүдэлчдийг нэг бүлэг болгох нь Дорнод Хүннү Гүрэн үүнд илэрхий оролцсоны баталгаа... ... (Sometime ca. the 1st c. AD)...Эцгийн эрхт ёс байсаар байв. Хамгийн бага хэсэгтээ (6-ийн 7 STRs), орчин үед Түрэг онцлогийн олдвор бас олдсоор л (Henke et al. 2001). Үүнд, mtDNA болон дөрвөн эцгийн хэв шинжит төрөл холвоо эдгээр булшнаас илэрсэн (46, 52, 54, болон 57) үүнчлэн Түрэг онцлогтой олдворуудтай (Comas et al. 1996), толилуулж буй Түрэг  олдворууд гарбал зүйн хувьд эдгээр нь том жишээ болж байна. B бүсийн  хоёр хүний оршуулга болох (Булш 61 болон  90) Генийн mtDNA шинжээрээ Иран гарвалтан буюу "Индо Иран" Юүэжи төхөлийн хүмүүс байсан нь илэрсэн (Calafell 1996; Richards et al. 2000). Эдгээр нь тоон огноо болон судалгааны мэдээлэл Дорнод Хүннүчүүдийн овог аймагт ямар нэгэн байдлаар баруун талаас Индо Иран гарвалтан болон Европойд төхөлийн нүүдэлчид холигдож байгааг батлах нэгэн том сэжим юм. Түүнчлэн АВО бүлгийн генийн өргөн хэмжээний тархалтын Монгол ген паспорт бол В бүлгийн С3 генийн тэмдэг болох бол Монгол генийн үндсэн 80 хувь нь маш эртний генийн өвөг шинжийг агуулсан болохыг давхар баталснаар бидний хувьд маш их үнэ цэнэтэй зүйл болох билээ. Энэ нь бидний генийн тэр дундаа өвөг Хүннү нарийн шинж давхар хадгалж чадсан Прото Генийн В /АВО/, GLO1*1, C'3*S гэх мэт генүүдийг Монголчуудын онцлогтой ген болохыг шинээр тодруулсан болно.   Хүннү хүн  04.29.12