Friday, November 29, 2013

Америкийн хамгийн эртний уугуул иргэд Хар арьстан байсан (Баталгаатай биш)


Америкийг  хэн нээсэн вэ?
“Бид нээсэн” гэж хэлэх Монгол хүмүүс хэр олон байдаг вэ?
Хариулт нь маш энгийн “Америк тивийг Монголчууд бид нээсэн юм” гэдэг. Бахархах сэтгэл төрөх шиг...
Үнэн хэрэгтэй Америкийн уугуул иргэдийн дийлэнх нь генийн хувьд цэвэр Монголойд хэв шинжийг илтгэдэгүй. Харин Монголжуу хэв шинжийн арьстны хувьсахуй ажиглагддаг.
Гэхдээ ...Тус тив дээр оршин амьдрах болсон уугуул хүмүүсийг Ази гэхээс илүү анхдагч улсууд нь хэн байв? Гэсэн асуулт гарч ирдэг. Үүнд хариулт өгөх таамаглал Pedra Furada, Piauí, Бразили улсад орших 55,000 жилийн үед холвогдох археологийн соёл юм.
Кенневикийн хүн

Эртний хүн-Америк тив "Lucia" нүүрний хэлвэрийг сэргээсэн байдал 
Австралийн уугуул хүн

Австралийн уугуул охин


Америкийн уугуул Индиан охин-"Ертөнцийн Төгсгөл" хэмээх киноны хэсэг
Австралийн Аборгенчуудтай холбон үзэх таамаглал гарч иржээ. Бразилиас олдсон эртний хүний гавалын хэмжилтийг Австралийн болон Меланизийн арлаас олдсон гавалын үзүүлэлтэй харицуулж үзвэл төсөөтэй зүйлс гарч ирсэн байна. Харин судалгааны цар хүрээг тэлж Хар Арьст Америкийн уугуул иргэд яагаад мөхөж үгүй болсон талаар судалж үзхэд эртний Хар арьст Америкчууд нь Палео-Сибирийн хэв шинжийн Монголойд арьстны нүүдэлчидтэй түүхийн торгон цэгт уулзаж улмаар хоёр арьстны хоорондох уусжилт болон овог хоорондын ширүүн тэмцлийн үрээр хар арьст оршин суугчид Шар арьстнуудад ялагдсан гэж үзэж байна. Эдүгээ хүртэл Уугуул Америкчуудыг Ази хэв шинжийн эртний нүүдэлчин гэж үздэг бөгөөд дийлэнхи судлаачид энэ онолд итгэдэг боловч бүрэн дүүрэн эцсийн хариу гаргаж ирээгүй билээ. Зарим онолд Анхны уугуул хүмүүс нь Европ хэв шинжийн улсууд байсан гэж үзэх нь бий.
Мексик дэх Олмекийн соёлын чулуун тэргүүнүүд (Төв америк)
Мексик дэх Олмекийн соёлын чулуун тэргүүн (Төв америк)

Мөстлөгийн эрин үеийн шувтраг 11,000 жилийн үед эртний хүмүүс хамгийн түрүүн Сибир-Берингийн хоолойг хучсан мөсөн хавтан дээгүүр гарч Аляскаар дамжсан... гэсэн байхад түүнээс өмнө хамаарах  Солютрейн соёлын төлөөлөгчид бүр эрт дорнод хэсгээс орж ирсэн гэх онол буй бөгөөд ойролцоогоор 21,000 -аас 17,000 жилийн үеийн он цагийг нааш цааш хэлвэлзэлтэйгээр заадаг. Кловисийн соёлыг бий болгосон эртний хүмүүсийн цаг хугацаа энэ мэтээр үзэж байхад тус соёлоос илүү хол он цагуудад хамаарах эртний соёлууд байгаа нь Америк тивийн эртний уугуул иргэд дан ганц Палео-Сибирийн хэв шинжийн хүмүүс байсан гэдэгт нотолгоо өгөхгүй байгаа юм. 
Газрын зураг дээрхи эртний хүний тархалтыг дүрсэлсэн байдал
Кловисийн соёлоос өмнөх үеийн эртний соёлуудын талаархи он цаг, нэрсийг жагсаавал: (Археологийн соёлт газар бүрийг эгнүүлэн бичсэнээр та бүхэн доорхи соёлуудын он цаг Кловисийн соёлоос эрт болохыг харж байна).
·         Pedra Furada, Piauí, Бразил (55,000 жил)
·         Topper, (Хамгийн багадаа 22,900 жил, боломжит он цаг 50,000 жил гэсэн нь нилээд маргаантай) Өмнөд Каролин, Умард Америк.
·         Meadowcroft, Пенсилвани, Умард Америк (16,000 жил)
·         Buttermilk Creek Complex, Salado, Texas, Умард Америк ( нүүрс төрөгчийн он цаг тогтоох аргаар ойролцоогоор 15,500 14C жил)
·         Cactus Hill, Биржин,Умард Америк (15,070 14C жил)
·         Monte Verde, Чили, Өмнөд Америк (14,800 14C жил)
·         Saltville, Virginia, Умард Америк (14,510 14C жил)
·         Taima-Taima, Венесуэл, Өмнөд Америк (14,000 жил)
·         Connley Caves, Орегон, Умард Америк (13,000 жил)
·         Page-Ladson prehistory site, Флорида, Умард Америк (12,425 ± 32 14C жил [15,405–14,146 жил)
·         Lapa do Boquete, Бразил, Өмнөд Өмерик (12,070 ±170 14C жил)  
·         Paisley Caves, Орегон, Умард Америк (14,300 жил)
·         Tanana Valley, Аляск, Умард Америк (13,000–14,000 жил)
·         Nenana valley, Аляск, Умард Америк (12,000 жил)
·         Tibitó, Colombia (11,740 ±110 14C жил)
·         Tagua-Tagua, Чили (11,380 ±380 14C жил)

29.11.13

Monday, November 25, 2013

Палео-Сибирийн уугуул иргэд-Америкийн уугуул иргэд-"Солютрейская_гипотеза"


Америкийн уугуул иргэдийн генетик үзүүлэлтэнд 18-38% нь Палео-Сибирийн уугуул иргэдийн ген буй нь ажиглагддаг. Үүнд "Анчин-түүвэрлэгч" (байгалийн бэлэн зүйлийг агнан түүдэг) орон нутгийн хэв шинж чанартай бүлэг хүмүүс эсхүл олон тооны хагас нүүдэлчин суурин хүмүүсийн хамтын бүлэглэл зэрэгтэй холвон ойлгож болно. Харин дээрхи генетик үзүүлэлтийн бусад хувь тэмдэгийг Умард Европын эртний анчид, түүвэрлэгчид болон хаа нэгтээгээс ирсэн эртний хүмүүсийн генетик тэмдэгээр тодруулж болох юм. Сонирхуулхад /Солютрейская_гипотеза/ гэх таамнал бий.Өөрөөр хэлвэл Мөстлөгийн энэ цаг үе--- 21,000 -аас 17,000 жилийн үеийн эртний хүмүүс мөстлөгийн мөсөн бүрхүүл умард Европыг хучиж үлэмж хэмжээны мөсөн хавтаг үүссэнтэй холвоотой тохиолдлоор очсон гэж тайлбарладаг. 

Тухайн үед хүмүүс зүг чигээ алдах юмуу санамсаргүй байдлаар уугуул нутгаас төөрч мөсөн тивээр Америк тив хүрсэн байж болох талаар нэгэн судлаач санал дэвшүүлснийг цөөнгүй эрдэмтэд санал нэг дэмжсэн байдаг. Магдалены үеийн чулуун мэс болон бусад нэр төрлийн чулуун зэвсгийн арга технологи нь Юкатаны хойг дэх Кловисын соёлын технологитой нэн төсөөтэй зэрэг бусад салбар судалгааны баримт дээр баталж болдог бололтой. 

Палео-Индианчуудын зарим олдворууд харах байдлаас илэрхий Дорнод азийн хэв шинжийг илтгэдэггүй гавал олддог. Жишээлвэл Башингтон мужаас олдсон Кенневик хүн нь ойролцоогоор 9000 жилийн үед хамаардаг хэдийч үзэгдэх байдал нь Кавказ хэв шинжийн байдаг. Энэ нь хожуу үеийн газар зүйн нээлт-Хүйсийн түрэмгийлэлттэй огт хамаагүй болж байна.

25.11.13

Мезозой эрин буюу Дунд төрмөлийн үе

Мезозой эрин буюу Дунд төрмөлийн үед амьдарч байсан Дун, Хясааны чулуужсан олдвор. (Геологийн үечлэлээр 251-65 сая жилийн хооронд). Энэ чулуужсан олдвор Дорнод-Цагаан Овоо сумын нутгаас өнгөрөгч есөн сард олдсон. Чингэхлээр манай сумын нутаг дэвсгэр эрт галавын үед далай, тэнгисийн бүс байжээ.




25.11.13

Савагт Хирс-Дорнод Монгол

Савагт Хирс

Умард Испани - Мөхсөн Аваргуудын зураг 
ДОРНОД МОНГОЛООС ОЛДСОН САВАГТ ХИРСНИЙ ЧУЛУУЖСАН ТОЛГОЙН ЯС
 Савагт Хирс (лат. Coelodonta antiquitatis, анг. Woolly Rhinoceros) буюу Ноосорхог Хирсний төрөл зүйлийн амьтад нь Эртний Европ болон Евразийн эх газарт оршин амьдарч байжээ. Эх газрын Умард хязгаар Дөрөвдөгчийн эрин үеийн сүүл хүртэл (мөстлөг) амьдарч байсан бөгөөд хүйтэн сэрүүн нөхцөлд дасан зохицсон амьтан байв. Дөрөвдөгчийн эрин үе нь Хүний түүхийн хөгжил болоод Нэн эртний хүмүүсийн оршин тогтнож эхэлсэн үе юм. Савагт Хирсний дүрс бүхий хуучин чулуун зэвсгийн үеийн хадны зургууд дэлхийн өнцөг булан бүрт олдсоор байгаа нь эртний хүмүүс тус амьтныг хүнсэнд хэрэглэж эсхүл бэлгэдэл зүйн үүднээс зурж тэмдэглэсэн бололтой. Дэлхий дээрхи эртний Савагт Хирсний олдворууд цөөнгүй тоотой олддог бөгөөд 19-р зууны үед энэ төрлийн яснуудыг Сибир орчмоос олсон даруйдаа Аврага Шувууны яс хэмээн шуугицгааж байжээ. Удалгүй тус газраас олон тооны хөлдсөн хөлдүүс гарч ирэх болсноор сая ямар амьтан болохыг нь мэдсэн байдаг. 


(фр. Grotte Chauvet орос. Шове) Aгуйн хана дээр дүрсэлсэн савагт хирсний зураг-Франц улс.  

Харин доорхи чулуужсан ясны зургууд бол Дорнод Монголоос олдсон Савагт Хирсний олдвор болно. Уг олдворыг Халх Гол сумын иргэн А.Цэрэндонров Буйр нуурын зүүн урд эрэг Нарийны Баруун тал орчмын  15 метр эргийн доороос олсон байна. Он цагын урьдчилсан тооцоогоор 15-20 мянган жилийн өмнө амьдарч байсан Савагт Хирсний толгойн яс болно. (Энэ олдвор Дорнод Аймгийн Музейн үзмэрт тавиастай байна).
Уул амьтаны ерөнхий бодгалийг нь төсөөлж үзвэл: Хамар дээрээ хоёр эвэртэй бөгөөд урд талынх нь илүү том, урт байв. Хөгшин эрэгчингүүдийн зарим нь 1 метр гаруй урт эвэртэй байжээ. 
Woolly rhinoceros (Coelodonta antiquitatis) бол Хирсний төрөл зүйл дотроос мөхөж устсан бөгөөд Европ болон Умард Ази тивийн хүйтэн сэрүүн уур амьсгалтай мөстлөгийн эрин үеийн сүүл хүртэл амьдарч байсан төрөл зүйл ажээ. Савагт Хирс нь Мөстлөгийн эрин үеийн олон тооны аварга амьтадын төрөлд багтаж байв. 
Савагт хирсний толгойн яс 
Эцэст нь дүгнэж өгүүлвэл Савагт хирсний дүрс хуучин чулуун зэвсгийн үеийн хадны сүг зураг дээр цөөнгүй байдаг. Одоогийн Их Британи болон Сибирийн дорнод хэсэг хүртэл өргөн уудам нутагт тархаж (тундрын бүст) амьдардаг байсан. Арьс нь зузаан үс ноосоор хучигдаж, дулаан бага алдахын тулд жижиг чихтэй байсан нь хүйтэн уур амьсгалд зохицсон амьтан байсныг нь илтгэнэ. Шүд нь ч тундрт ургах хатуу өвс ургамалыг идэхэд зохицолдсон байдаг. Харин ижил цаг үед оршиж байсан арслан заанаас ялгаатай нь Умард Америк тивээс чулуужсан яс нь олддоггүй бөгөөд 10000 жилийн өмнө учир битүүлэг шалтгаанаар устжээ. Магадгүй эртний хүмүүсийн нүүдэл болон цаг агаарын дулааралтай холбоотой байж болзошгүй юм. 
Ашигласан эх сурвалж:
http://www.bbc.co.uk/nature/life/Woolly_rhinoceros
http://www.bbc.co.uk/nature/21660528
http://mn.wikipedia.org/wiki
http://en.wikipedia.org/wiki/Woolly_rhinoceros
  21.10.13




Saturday, November 23, 2013

Mal’ta child


DNA indicates Eurasian roots for Native Americans, new study says
Niobe Thompson/Courtesy of Nature - Lake Baikal in south-central Siberia, where Mal’ta is located. Genome of the Mal’ta child revealed that an Upper Palaeolithic population from this region mixed with ancestors of present-day East Asians, giving rise to the First American gene pool.
The genetic analysis of a 24,000-year-old arm bone from an ancient Siberian boy suggests that Native Americans have a more complicated ancestry than scientists realized, with some of their distant kin looking more Eurasian than East Asian.

The new study, published online Wednesday in the journal Nature, represents the oldest genome of a modern human ever fully sequenced.

Native American ancestry: It's complicated
(Kelly E. Graf/Courtesy of Nature) - Burial of Mal'ta child redrawn from Gerasimov in 1935, with photos of the plaque and swan from the burial and a representative Venus figurine from the excavation
.Modern-day Native Americans share from 14 to 38 percent of their DNA with the Siberian hunter-gatherers — who are not closely related to East Asians — with the remainder coming from East Asian ancestors. Most scientists have thought that the first Americans came only from the East Asian populations.

“If you read about the origins of Native Americans, it will say East Asians somehow crossed the Bering Sea,” said study author and evolutionary biologist Eske Willerslev at Copenhagen University. “This is definitely not the case — it’s more complex than that.”

It isn’t known where or when the meeting of the two peoples happened, but a likely location could be Beringia, the region surrounding the current gap between Alaska and Siberia. Although presently occupied by the Bering Strait and its surrounding waters, the glaciers of roughly 20,000 years ago locked up much of the earth’s water, exposing a land bridge between the two continents.

The prehistoric crossroad provided an easy way for people, animals and plants to spread.

Originally excavated in the 1950s, the remains of the boy had been tucked away in the bowels of a museum in St. Petersburg. He was about 3 when he died, and he was buried with a variety of “grave goods,” including a swan figurine and an ivory pendant.

(Kelly E. Graf/Courtesy of Nature) - Burial of Mal'ta child redrawn from Gerasimov in 1935, with photos of the plaque and swan from the burial and a representative Venus figurine from the excavation.

When Willerslev sequenced the DNA from the boy’s upper arm bone, he thought the results were a mistake: It said the boy belonged to a lineage commonly found among Europeans, but not in East Asians.

“We put the study on hold for a year because I thought it was contamination,” Willerslev said.

They tried again, this time digging deeper and looking at the Y chromosome. It and the rest of the genome told the same story: The boy had links to present-day western Eurasians and Native Americans, but not East Asians.

They also sequenced a more recent Siberian adult whose DNA wasn’t as well preserved, and they got similar results.

“They were members of a really cosmopolitan group that probably reflect early modern humans leaving Africa and spreading into central Asia,” said study author Kelly Graf, a Texas A&M anthropologist.

Their results support fossil evidence from early Paleo-Indian humans, such as a well-preserved skeleton known as Kennewick man found in Washington state. Dated to about 9,000 years old, he has facial features that don’t look East Asian but rather somewhat Caucasian — a mystery found replicated in other skulls.

The fact that the first Americans were already mixed to begin with could answer these controversies, Willerslev said. Any Western Eurasian genetic signatures found in Native Americans today were previously attributed to post-1492 colonial mixing with Europeans.

“Maybe it has much deeper roots — from Siberia, not Europeans coming over in their boats,” Graf said.

Graf and Willerslev said their next step is to gather DNA samples of early American populations to find evidence of those proto-Eurasian roots in the New World.

Meeri Kim is a freelance science journalist based in Philadelphia.

Friday, November 22, 2013

Д.ЭРДЭНЭБААТАР: ХОСГҮЙ ҮНЭТ ОЛДВОРУУДЫГ БИ БАНКНЫ ХУВИЙН ХАЙРЦАГТАА ХАДГАЛДАГ. ЭНЭ БОЛ ЭМГЭНЭЛ


 
“Би өөрийгөө Хүннү судлалд гавьяа байгуулсан гэхгүй. Гэхдээ өвөг дээдсийнхээ түүхийг хүмүүст таниулах нь миний үүрэг гэж боддог. Яагаад хүннүчүүдийг онцолдог вэ гэхээр Хүннү бол Монголын өвөг дээдэс биш гэж ярьдаг хүмүүс бий. Тиймээс бид тэр үеийн түүхийг илүү судалж, түлхүү гаргаж ирэн олон түмэнд ойлгуулж, мэдрүүлэхийг хичээж байна.


Бид Монголын эзэнт гүрний үеийн түүхийг хангалттай ярьдаг. Энэ талаар олон баримт бий. Харин түүнээс өмнө Евразийн их даяаршил гэдэг зүйлийг хүннүчүүд бий болгосон” хэмээн ярих энэ хүн бол МУИС-ийн харьяа “Улаанбаатар” их сургуулийн Археологийн тэнхимийн эрхлэгч, доктор, профессор Д.Эрдэнэбаатар. “Улаанбаатар” их сургууль археологийн музейтэй. Улсын музейнүүдэд ч байхгүй нэн ховор, хосгүй үзмэрүүдтэй тус музейд бид Хүннү гүрэн болон археологийн шинжлэх ухааны талаар яриа өрнүүллээ.


-Ярилцлагаа музейн талаарх мэдээллээр эхэлье. Өдөр бүр үнэ төлбөргүй үзүүлдэг гэв үү?


-Энэ жижиг музей бол манай сургуулийн Археологийн тэнхимийн сүүлийн 15 жилийн хөдөлмөрийн үр дүн. Ажлын өдрүүдэд нээлттэй байдаг учраас хэн дуртай нь ирээд үнэ төлбөргүй үзэж болно. Энэ танхимд орж ирсний учир нь Монголын өв соёлын түүхийн судлагдахуун болсон нэн ховор дурсгалуудыг бодитоор харуулахыг хүссэн юм. Эдгээрийг улсын музейд авч, олон нийтэд илүү хүртээмжтэй байлгаач гэсэн саналыг холбогдох байгууллагуудад нь удаа дараа тавьсан. Би энэ нандин дурсгалуудыг хэдий болтол дарж, хадгалах вэ, хүмүүст үзүүлж л байя.


-Энэ олдворуудын асуудлаар салбарын сайддаа хандаж байв уу?


-Ц.Оюунгэрэл болон Л.Гантөмөр сайд хоёулаа энэ музейг үзэж, танилцсан. Гэхдээ тэд ташаа мэдээлэлтэй байсан. Жишээ нь, Оюунгэрэл сайд энэ музейг Д.Эрдэнэбаатар гэдэг хүн хувиараа ажиллуулдаг эсэхийг, олдворууд нь ямар бүртгэлтэйг шалгахаар ирсэн. Энд байгаа бүх олдвор минийх биш, улсынх гэдгийг нь тайлбарлаад, Монгол Улсын хосгүй үнэт дурсгалд бүртгүүлсэн баримт бичгүүд, Засгийн газрын тогтоолыг үзүүлсэн. Археологийн музей байгуулах тухай сүүлийн үед яриад байна. Үнэн бол сайн л байна. Би эдгээр олдворыг өгөх газарт нь, найдвартай хүнд өгмөөр байгаагаа дахин хэлье. Энэ бол Монголын түүх, монголчуудын юм. Олдворуудыг өнгөрсөн зуны турш Төрийн ордны музейд дэлгэж, үнэ төлбөргүй үзүүлсэн. Ийм гайхалтай соёлын өв байгааг ард түмэн мэдэх учиртай.


-Монголоос олдсон элдэв олдвор, үйл явдлын талаар голдуу гадаадын хэвлэлээс л олж уншдаг. Манай судлаач, эрдэмтэд хийсэн ажлаа мэдээлж болохгүй гэж үү. Түүхээ судалж, сурталчлахад төрийн бодлого дутаад байна уу?


-Төрийн бодлого дутаж байгаа нь үнэн. Үүнээс гадна манай академийнхан хоорондоо уялдаа холбоо муутай, бие биедээ ацагласан бодолтой. Дотооддоо ийм явцуу байж яаж олон улсад мэдээлэх вэ дээ. Би судалгааныхаа үр дүнд илрүүлсэн олдворуудын талаараа хэд хэдэн удаа мэдээлж байсан. Гэхдээ манай хэвлэл мэдээллийнхэн энэ тал дээр учир дутагдалтай. Заримдаа бүр гуйвуулж, сүр бадруулж ташаа мэдээлдэг. Бас түүх, шинжлэх ухаан, танин мэдэхүйн ач холбогдолтой өөрсдийн хийсэн нэвтрүүлгээ өгөхөөр төлбөр нэхдэг. Өөр нэг асуудал гэвэл, “Мөнгөө төлсөн нь хөгжмөө захиалдаг” гэж үг бий. Хэдийгээр манайхантай хамтарч судалгаа хийсэн ч хөр өнгө гаргасан гаднынхан өөрсдийгөө рекламддаг. Ер нь Монголын тал хэзээ ч мөнгө гаргадаггүй. Тэгсэн хэрнээ дарга нар “Бид олон улсад нэр хүндтэй. Олон улсын эрдэм шинжилгээний ажил хийж байна” гэж өөрсдийгөө магтдаг.


-ШУА-иас эрхлэн гаргасан “Хүннүгийн өв соёл” номонд таны судалсан ажлаас ганцыг л багтаасан юм билээ. Миний ойлгосноор археологич Д.Эрдэнэбаатарын илрүүлсэн олдворууд олон улсад “бөмбөг тэслэх” хэмжээнийх гэсэн. Хамгийн сүүлд олсон хаш пайз гэхэд л дэлхийд хэдхэн байдаг гэж сонссон. Хүннүгийн үеийн тийм гайхамшигтай соёлын түүхийг яагаад сурталчлахгүй байгаа юм бэ?


-Тэр номонд анхнаасаа миний нэг ч олдворыг багтаагаагүй юм. “Энэ бол Д.Эрдэнэбаатарынх биш, Хүннүгийн түүх соёл” гэж гуйж байж эртний Ромын шилэн аяганы зураг оруулсан. Түрүүн хэлсэнчлэн манайхны арчааг үй байдлын илэрхийлэл л дээ. Би ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнд 19 жил ажилласан. Тиймээс тэнд байгаа хүмүүс ажлаа яаж хийдгийг сайн мэднэ. Тэд улсын түүхээ боловсруулж, шинэчлэхээсээ илүүтэйгээр номонд нэрээ оруулахад л анхаардаг. Үүнтэй адил Монголын түүхийн I ботийг шинээр бичиж байхад нь би Хүрэл зэвсгийн үеийн түүхийг багтаахыг хүссэн ч “Цаг нь болоогүй” гэсэн хариу өгсөн. Гэхдээ одоо биш юм гэхэд хэзээ нэгэн цагт эдгээрийг Монголын түүхийн номонд оруулах нь гарцаагүй л дээ. Ийм хувийн амбицтай байсан цагт манайд шинжлэх ухаан дорвитой хөгжихгүй.


-Монголоос олдсон археологи, палеонтологийн ховор олдворууд биднийг дэлхийн хараанд өртүүлэх бас нэгэн баялаг болсон. Т-Батаар гэдэг “нөхрийн” ачаар төр, засаг эдгээр салбарт анхаарал хандуулж байгаа биз дээ?


-Дорвитой өөрчлөлт гарахгүй л байна. Уг нь Монголоос юу олсон, тэр нь дэлхийн түүхийг яаж баяжуулж байгааг олон улс сонсохыг хүсдэг. Монгол судлаачдыг олон улсын арга хэмжээнүүдэд урьдаг. Гэхдээ зардал мөнгөнөөс болоод тэр бүрт явж чаддагг үй. Би сүүлийн үед бараг явсангүй. Аль болгонд мөнгөг үй гээд гаднын орнуудаар зардлаа даалгах юм бэ. Улсын нэр хүнд л доошилно. Монгол гэхээс биш, хувь судлаачийн нэр гарахгүй шүү дээ.


-Өнгөрсөн жил Ноён уулнаас илрүүлсэн Хүннүгийн язгууртны булшнаас эртний Ромын үеийн аяга, Хүннүгийн хааны хаш пайз олсон талаар мөн л гаднын сайтуудад нэлээд шуугиантай мэдээлсэн байсан.


-Тэр аяга, пайз зэрэг олдвор энэ музейд байна. Түрүүн хэлсэн дээ, гуйж байж номонд оруулсан аяга шүү дээ. Тэр булшнаас эртний Ромын үеийн гурван аяга гарсан. Хоёр нь хагарсан, нэг нь жаахан эмтэрснээс биш азаар, бараг бүтэн. Германд болсон олон улсын хуралд би энэ аяганы тухай илтгэл тавьсан юм. Хүннү, Ром хоёр торгоны замыг ашиглан арилжаа хийдэг байсны гэрч энэ гэж үзүүлсэн. Гэтэл нэг герман эрдэмтэн “Тухайн үед ийм дээд зэрэглэлийн бүтээгдэхүүнийг арилжаа наймааны зорилгоор үйлдвэрлэдэггүй байсан. Ийм аягыг эртний Ромын дээд зэрэглэлийн цөөхөн язгууртан хэрэглэдэг байсан” гэж тайлбарласан. Тэгэхээр хэрэв худалдаа, солилцоогоор авчраагүй л юм бол Хүннү, Ромын том язгууртнууд уулзсан болж таарна. Энэ бол тэр үед хүннүчүүд өрн өдийнх өнтэй дээд түвшинд харилцдаг байсныг гэрчилнэ.


Өөр нэг сонирхолтой баримт гэвэл, эртний Хятадын түүхийн сурвалжид ингэж дурдсан байдаг. Ромын нэг легион Ази руу яваад сураггүй алга болсон. Тэр бүлэг цэрэг Хүннүгийн цэргийн бүрэлдэх үүнд орчихсон хятадуудтай тулалдаж явсан гэж. Энэ үнэн, эсэхийг бид судлах ёстой. Хэрэв үнэн бол энэ аягануудыг тэд Хүннүгийн эзэнт гүрэнд өгсөн байх магадлалтай. Би энэ аягатай төстэй эртний олдворын талаар интернэтээс мэдээлэл хайж, 10 ч хүрэхгүйг олсон. Хоёр, гурав нь Бонн, мөн тооных нь Нью-Йоркийн музейд, үлдсэн нь Эрмитажид байна. Миний олсон аяга Монголдоо одоогоор ганц. Хаш чулуун пайз ч ялгаагүй хосгүй эд. Өөд өөдөөсөө харсан хоёр барын дүрсээр хүрээлсэн, дотор талдаа есөн араатан бие биенээ хөөж буй мэт товойлгон хийсэн энэ олдвор Хүннүгийн их хааны бэлгэдэл. Яг л сүлжиж яваа мэт цээж, бөгсөн хэсэг нь ар, өвөр талдаа харагддаг. Маш нарийн хийцтэй урлагийн гайхалтай бүтээл. Бас л үүнтэй ижил олдворын талаар судалсан. Хятадад үүнтэй төстэй хоёр, гурван эдлэл бий. Гэхдээ яг манайх шиг хаш пайз одоогоор цорын ганц л байна.








-Хятадууд пайзаа хосгүй өв соёлын дурсгал гэж төрийн хамгаалалтдаа авсан байдаг гэсэн. Гэтэл дэлхий дээр цөөхөн байдаг ийм олдвор манай жижигхэн музейд харуул хамгаалалтгүй байна гэхээр сонин санагдлаа. Бид хэтэрхий хэнэгг үй байх шиг?


-Сонирхуулахад, Хятадын хэдэн судлаач “Танай төр таныг яаж хамгаалдаг вэ. Манай улсад ийм олдвор олсон бол дурсгалт зүйлийг ч, тухайн хүнийг ч хамгаалалтад авна” гэж байсан. Гэтэл би эдгээр олдворыг хувийнхаа банкны хайрцагт хадгалдаг. Энэ бол эмгэнэл. Бодит байдал ийм л байна.


-Ингэж байгаад алдаж, асгах вий дээ. Ер нь олдворуудыг улсад тушаах ёстой биз дээ. Бас иймэрхүү байдалтай байвал зувчуулах боломжтой юм байна даа?


-Түрүүн хэлсэн шүү дээ, улсын музейд өмнө нь өгсөн зүйлүүдийг олон түмэнд үзүүлэхгүй байна. Би хөөцөлдөж байж, улсын хосгүй үнэт дурсгалд бүртгүүлсэн. Одоо олдворуудын талаар ном хэвлүүлэх гэж байна. Оны сүүлчээр гарчих болов уу. Зувчуулах талаар асуусан. Судлаач хүн өөрийн илрүүлсэн археологийн эд өлгийн дурсгалуудаа зувчуулна гэж байхгүй. Хоёрдугаарт, ном болгон гаргаж байгаа зорилго нь баримтжуулж, олон нийтэд мэдээлж байгаа юм. Монголын музейнүүдээс үзмэрүүд яагаад алдагдаж байна гэхээр олон нийтэд үзүүлдэггүй, мэдээлдэггүй, баримтжуулдагг үйтэй холбоотой. Хав дарж, хаана, юу байгаа нь мэдэгдэхүй учраас л ёстой зувчуулж, үрэн таран хийж байгаа хэрэг. Би өмнө нь улсын музейд хэд хэдэн олдвороо тушааж байсан. Одоо тэдгээр олдвор хаана байна вэ? Бас миний багш, археологич Д.Навааны олсон алтан бүс, морины хударга, чимэглэл зэрэг олдвор улсын банкны эрдэнэсийн санд байсан ч алга болчихсон. Банкны эрх бүхий хүнээс асуухад “Намайг ажил хүлээж авахад байгаагүй” гэсэн. Тэдгээр олдворын зургууд ардын зураач Н.Цүлтэмийн “Монголын чимэглэх урлаг” цомог номд л байдаг юм. Заримдаа, ингэж алдаж, асгаж байхаар улсад данстай сургуулийн музейдээ хадгалсан нь дээр гэж боддог.


-Энэ ямар учиртай зураг вэ. Монголын газрын зургийг хэдэн хэсэгт хуваагаад өнгөөр ялгаж, хилийн зурвас татжээ?


-4000-4500 жилийн тэртээ, одоогийн Монголын нутаг дэвсгэр дээр нэг нь нөгөөг өөс өө соёл, угсаа гарлын хувьд ялгаатай 5-7 овог, аймаг зэрэгцэн оршиж байжээ. Үүнийг хэлбэр дүрсний хувьд ялгаатай булшнууд гэрчилдэг. Тухайн аймгуудын зан үйл, эд өлгийн соёлын ялгаа нь оршуулах ёсонд хүртэл тусгалаа олсон. Түүхч зөвхөн түүхээ л бичнэ гэсэн явцуу үзлийг халсан орчин цагт байгаль, нийгмийн олон шинжлэх ухааны уулзвар дээр судалгааны үр дүнг хүлээж авдаг болсон. Тиймээс тэдгээр овог, аймгийн оршин тогтнож байсан он цагийг олон улсын физик, химийн лабораторид хийсэн шинжилгээ, судалгаагаар тогтоосон байгаа. Тэгэхээр өөрийн гэсэн төр, улсын элемент бүхий тэдгээр овог, аймгийг нэгтгэн зангидаж чадсан Хүннү ямар агуу гүрэн байсны жишээ бол энэ. Монголын түүхийн нэгдүгээр ботид Хүрэл зэвсгийн үеийн дөрвөлжин булш, хиргэсүүр, буган чулуун хөшөө, чандманий булш, хадны зураг түүврийн талаар цухас дурдсан байгаа. Хиргэсүүр, дөрвөлжин булшных нь талаар би бичсэн. Түүх өгүүлэхээсээ илүүтэй танилцуулга, тодорхойлолт маягтай байдаг. Түүхийг одоо энэ жишгээр бичиж болохгүй. Түүхээ маш тодорхой өгүүлэх ёстой болохоос археологичдын хээрийн эрдэм шинжилгээний тайлан, тэмдэглэгээ байдлаар бичих ёсгүй л гээд байгаа юм.


-Сүүлийн үед эртний Монголын түүх, соёлтой холбоотой олон шинэ олдвор олдсон. Тэр хэрээр түүхийн судлагдахуун баяжиж, шинэ мэдээлэл гарч ирсэн байгаа. Тэгэхээр бид ч сурах бичгээ шинэчлэх хэрэгтэй санагдана?


-Түүхийн сурах бичгийн тендер зарлаад, дүгнэчихсэн. Шинэчлэгдэх төлөв бараг харагдахг үй л байгаа, миний хувьд шүү дээ. Уг нь сурах бичиг зохиох эрдэмтэд зохиогчийн нэрээ үлдээхэд биш, түүхээ баяжуулан, тодорхой мэдээлэл өгөхөд л анхаарах учиртай.


-Сурах бичиг зохиох эрдэмтдийн багийг сонгон шалгаруулдаг биз дээ?


-Тэр багийг шударга бус сонгож, шалгаруулдаг. Уг нь мэргэжлээ мэддэг сайн эрдэмтэд бий. Тэд тендерт оролцоод, яам тамгын газраар гүйж чадахгүй. Үүнийг уг нь төр, засаг зохицуулах ёстой юм. Хэн юу хийж, ямар бүтээл гаргаж байгааг мэдэж болох эрдэмтдийн талаарх мэдээллийн сан төрд бий шүү дээ. Тийм байтал тендер зарлаж, танил талдаа эрх олгох ямар хэрэгтэй юм бэ.


-Эрэл хайгуул, малтлага хийх, судалгааны баг ажиллуулах, олон хоног, сараар хөдөө байрлаж, тэднийг хооллох зэргээр маш их хөрөнгө мөнгө шаарддаг нь ойлгомжтой. Гэхдээ нүдээр харахгүй бол нарийн үйл явцыг тэр болгон төс өөлөхгүй юм байна. Таны хийсэн “Гол мод-2. Хүннүгийн түүх соёлын өв” баримтат киног үзээд, тухайн газарт ямар их ажил өрнөдгийг илүү мэдэрлээ. Ер нь таны судалгаанд тусалж, санхүүгийн дэмжлэг үзүүлдэг газар бий юү?


-Судалгааны ажлын санхүүжүүлэлтээ энд тэндээс гуйлгын журмаар л босгодог. Улсаас төсөв авах гэж 1995 оноос хойш зөндөө бичиг баримт бүрдүүлж, бишгүй л гүйсэн. Төсөл шийддэг дарга нарыг танихгүй, бас авлига өгөхгүй бол улсаас мөнгө авна гэж гонж. Монголын шинжлэх ухааны түүхэнд хувиасаа хамгийн том хөрөнгө оруулалт хийсэн хүн бол ҮХАА-г сайд “Женко” компанийн Х.Баттулга. 2011 онд тун санаандгүй байдлаар тэр хүнтэй таарч, учир байдлаа хэлсэн. Тэр хүн ямар ч барьцаагүйгээр надад 150 гаруй сая төгрөг өгсөн. Тэр мөнгөөр бид 10 гаруй жил малталт хийгээд дуусгаж чадаагүй байсан Хүннүгийн үеийн хааны булшнаас нандин олдворуудыг гаргаж авсан. Энд нэг зүйлийг онцолмоор байна. Тийм их мөнгө хандивласан Х.Баттулга гуай надаас сэтэрхий зүү ч аваагүй гэдгийг би хаана ч хариуцлагатай хэлнэ. Хүний сайхан сэтгэлийг хардаж, элдэв яриа гарсан сураг байсан. Сая танд үзүүлсэн баримтад киног хийх хэд хэдэн шалтгаан байсан. Хамгийн чухал нь монголчууд ийм том хэмжээний ажлыг өөрсдөө хийж чаддагийг харуулахыг зорьсон. Арваад жилийн өмнө Архангайгаас олсон Хүннүгийн язгууртны булшны малтлага судалгааны ажилд би францчуудтай хамтарч байсан юм. Тэр үед бас иймэрхүү баримтат кино хийсэн.




Судалгааны ажлаа өөрөө хийгээд, олдворуудын талаарх үүх түүхээ нэгд нэгэнгүй тайлбарлаад зураг авахуулаад л байсан. Бидний хамтын хөдөлмөрийн үр дүнг дэлхийд таниулна гэж бодож байлаа. Гэтэл Францын эрдэмтэн л тэр олдворыг олоод, судалсан мэт үзүүлээд дэргэд нь би толгой дохисон “мануухай” болж харагдсан. Монгол талаас хийсэн юмгүй мэт сэтгэгдэл төрөх өөр. Энэ талаар би ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнгийнхэнд гомдол гаргахад монгол хүнээ биш, гаднын эрдэмтнийг өмөөрч “Чи Францын том судлаачийг шүүмжиллээ” гэсэн. Түүнээс хойш би францчуудтай хамтрахаас татгалздаг болсон. Үүнтэй адил бас нэг кино бий. Тухайн үеийн Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр Монгол Алтайд судалгаа хийж байсан Монгол, Герман, Оросын эрдэмтдийн хамтарсан багийн ажилтай танилцаж байгааг харуулсан. Тэр кинонд мөн л Монголын нэг ч судлаачийн тухай яриагүй, үзүүлээгүй. Монголын талын ахлагч, нөгөө алдарт Д.Цэвээндорж толгой дохиж байгаа нь зурвас харагддаг юм. Мөнгөө төлсөн нь хөгжмөө захиалдаг гэдэг чинь энэ. Тиймээс бид дангаараа хийж чадсан гэдгийг тунхагласан кино хийхээр зорьсон. Хараахан дуусгаагүй байна. Оны сүүлчээр хүм үүст хүргэнэ дээ.


-Судалгаа хийх бүртээ мөнгө олох гэж тархиа гашилгадаг ийм ажлын юунд нь дурладаг юм бэ. Энэ бүхний эцэст танд ямар ашигтай гэж зүтгээд байна вэ?


-Хувь хүний хувьд надад ямар ч ашиг байхгүй ч, бид түүхээ таньж, мэдэхийн төлөө явж байна. Энэ л хойч үеийнхэнд үлдэнэ шүү дээ. Юмны амтанд орно гэж байдаг даа. Түүн шиг би энэ ажилдаа донтжээ. Бид ямар баялаг түүхтэй болохоо зах зухаас нь мэдээд ирэхээр өөрийн эрхгүй татагддаг юм. Намайг энэ ажлаас хэн ч, хэзээ ч салгаж чадахаас өнг өрсөн. Судалгаагаар байнга л хөдөө явдаг болохоор гэрийн бараа харахаа больдог юм. Тэрийгээ ч анзаарахаа больчихож. Ямар сайндаа эхнэр маань нэг удаа “Чи жилийн 365 өдрийн 226-д нь гэртээ байгаагүй” гэж зэмлэсэн. Монголын үе үеийн түүхийн дундаас хамгийн эмгэнэлтэй нь Хүнн үгийнх. Яагаад гээч, сайн явахад садан мундахгүй гэгчээр манай хөршүүд бидний түүхийг булаацалдаж байна. Казах, Кыргыз, Тува аль хэдийнэ Хүннү гүрний 2222 жилийн ойг тэмдэглээд, биднээс илүү юм хийгээд, эрдэм шинжилгээний бүтээл гаргаад, кино хийчихсэн байна. Олон улсын хэмжээнд хурал хүртэл зохион байгуулсан. Гэтэл манайхан ойн хурал хийгээд л мартчихсан. Миний хэлээд байгаа зүйл бол ой тэмдэглээч гэсэн үг биш. Гол нь бид түүхээ байнга судалж, сурталчлах ёстой. Хэрэв таны юмыг хэн нэгэн “минийх” гэвэл яах вэ. Тэр хүн аваг гээд хаях уу, эсвэл минийх гэдгийг батлах уу. Ийм л учраас язгуур өвөг дээдсийнхээ түүхийг өөрийнх гэдгийг батлах гэж зүтгэж яваа хүн, би. Магадгүй Д.Эрдэнэбаатар гэдэг хүнийг үхсэний дараа л ойлгох байх. Тийм цаг ирнэ. Гэхдээ би амьддаа тэрийг үзэж чадахгүй байх.


-Эвгүй санагдвал уучлаарай, тодруулах зүйл байна. Олдворуудыг хэрхэн бүртгэдэг бол. Тэр олон зүйлийн дундаас хэн нэгэн “сугалчихвал” мэдэхгүй л өнгөрөх байх даа?


-Манай багт мэргэжлийн ангийн оюутнууд ажилладаг. Хүүхдүүд маань тийм муухай юм хийхгүй. Тэднийг ёс зүйтэй гэдэгт би итгэдэг. Нөгөөтэйг үүр, малтлагын талбай замбарааг үй, эзэнгүй газар биш. Бүх үйл явцыг баримтжуулж, дүрсжүүлж, олдворуудыг нэгбүрчлэн бүртгэж авдаг. -Тухайн газарт эртний булш байгааг яаж мэдэж, малтлага хийдэг юм бэ? -Аливаа юмны зүй тогтлыг олно гэж чухал зүйл бий. Тодруулбал, эртний монголчууд талийгаачдыг хаана, ямар зан үйл хийж нутаглуулдаг байсныг мэдэх ёстой. Түүнээс улбаалан, эрэл хайгуул хийнэ. Хүрэл зэвсгийн үеийн оршуулга ил, харин Хүннү, Монголын үеийнх далд байдаг. Их хаадыг нутаглуулсан газар нууцлаг байх жишээтэй.


-Хүссэн хүн бүр ховор сонин олдвор олдоггүй гэдэг юм билээ. Та хэдэн жил судалгаа хийж, том хэмжээний хэчнээн булш, бунхан олсон бэ?


-1985 оноос хойш 200 гаруй булш малтсан байна. Түүнээс 10-аад нь тодорхой хэмжээний олдвортой байсан. Хамгийн анхны судалгаагаараа хүрэл морь олсон юм. Тэр морь ээлтэй байж, зам гаргаж өгсөн гэж боддог. Наваан багш маань “Хүү минь, энэ морь шиг хийморьтой яваарай” гэж ерөөсөн. Тэгээд 1992 онд Булган аймгийн нутгаас Хүрэл зэвсгийн үеийн дөрвөлжин булшнаас хүрэл дуулга олсон. Энэ бол Монголын Хүрэл зэвсгийн үеийн түүхэнд холбогдох анхны дурсгал байсан. Одоо ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнд байдаг байх. Үндэсний түүхийн музейд нэгнийх нь хуулбар байгаа. Багш намайг үнсээд “Би 40 жил зүтгэхдээ ийм юм олоогүй” гэсэн нь маш том шагнал байлаа. Ер нь булш хоосон байна гэдэг харьцангуй ойлголт. Олдвор гараагүй гэхээр хэрэггүй гэсэн үг биш. Булш бүр тодорхой мэдээлэл өгдөг. Жишээ нь, эд өлгийн зүйл дагалдуулаагүй ч, талийгаачийг тавьсан байрлал, хандуулсан чиглэл нь угсаа гарал, цээрийн ёс зэрэг олон мэдээлэл болдог. Ер нь монголчуудын цээрлэх ёс, зан үйл ихэвчлэн оршуулгын зан үйлтэй холбоотой байдаг. Шанаа тулж суухыг хөгшчүүд муу ёр гэдэг. Энэ нь талийгаачийн чих, ам, хамрыг таглаж байрлуулдаг байсантай холбоотой. Гэрт исгэрэх, шувуу суудлаар суух, түрүүлгээ харж хэвтэхийг цээрлэдэг нь мөн л оршуулах зан үйлтэй холбоотой.


-Цээрлэх ёс гэснээс булш, бунхан малтахдаа эвгүйцдэг үү?


-Буруу, муу үйл хийгээгүй болохоор юунаас эвгүйцэх вэ. Нөгөөтэйг үүр би хийх ёстой ажлаа, түүхээ бич гэсэн төрийн даалгавар биелүүлж байна. Тийм учраас бидний ажлыг хүмүүс дэмжиж, тусалдаг юм. Тэвдэж явахад тэвнээр тусал гэдэг шиг жирийн нэг наймаачин хүртэл 10 шуудай будаа, малчин өвгөн шөлний хонь өгөх жишээтэй. Өөр нэг нь унааны асуудлыг шийдэж, тэтгэврийн хөгшин хүртэл халаасаа тэмтрээд 100 мянган төгрөг өгч байсан. Энэ бүхнийг би хэзээ ч мартахгүй. Сайн санааны үзүүрт тос гэдэг энэ. Санаа зөв байгаад зөв үйл хийж байхад ажил аяндаа бүтдэг юм. Би оюутнууддаа үргэлж ингэж захидаг.


-Энд сантехникийн холбоос төмөр шиг зүйлүүд байна. Ямар учиртай эд вэ?


-Хааны сүйх тэрэгний бүхээгний холбоос. Одоо сэргээж, үндсэн хэлбэрт нь оруулах ажил хийж байна. Ерөнхий зураглалыг гаргачихсан байгаа. Хүннүчүүд ямар өндөр соёл, хөгжилтэй байсныг гэрчлэх ганц жишээ хэлье. Хоёр өөр төрлийн металлыг нийлүүлж, гагнадаг технологи одоо хэр нь байхгүй. Гэтэл Хүннүгийн үеийн булшнуудаас хүрэл, төмөр хоёрыг гагнасан тогоо, сав суулга олон гардаг. Би залуудаа гагнуурчин байсан учраас энэ ямар нарийн ажиллагаа болохыг сайн мэднэ. Өнөө цагийн гайхамшигт технологи нано гэдгийг мөн л тэр үед бий болгочихсон байж. Ганц Хүннү ч биш, Ромын үед ч нано технологи ашиглаж байсны гэрч бол түрүүн үзүүлсэн аяга шүү дээ.


-Хэн гэдэг хааны булш юм бол?


-Чухам хэн гэдэг хааных болохыг одоогоор нарийн хэлж чадахгүй. МЭӨ I зууны үеийнх гэдгийг тогтоосон. Түүхийн сурвалжуудыг сөхөөд тэр үед хэн гэдэг хаан байсныг мэдээд, хэлчихэж болно. Гэхдээ нэг осолтой юм нь, лабораторийн шинжилгээний аргаар тогтоосон он цаг нааш, цаашаа нэмэх, хасах 30-40 жилийн хэлбэлзэлтэй байдаг. МЭӨ I зууны 80-60 онд Хүннүгийн хоёр, гурван хаан төр барьж байж. Тэгэхээр чухам хэнийх нь булш гэдгийг хэлэхэд хэцүү. Дээрээс нь энэ булш маш их тоногдсон байсан.


-Америкийн уугуул оршин суугч индианчууд Төв Азиас нүүдэллэн тэр тивд очсон гэдэг. Үүнтэй адил Монголын өвөг дээдэс болсон хүннүчүүдийн угсаа гарал хаанаас эхтэй юм бэ?


-Ордос, Шар мөрний тохой зүгээс нүүж ирсэн гэхчилэн таамгууд байдаг. Судлаачийн хувьд би Ордост төвлөрч байсан байх магадлалтай гэж боддог. Гэхдээ тэнд байсан гэдгээрээ монголчуудын түүх бүдгэрчих асуудал биш. Ингэж хэлсэн гээд намайг адлах ч хэрэггүй. Би нэг зүйлийг бас онцолъё. Юу гэхээр манайхан Хүннүгийн үеийн язгууртны булшнуудыг Америк, Орос, Япон, Солонгосын археологичидтой хамтран малтаж, судалж байсан. Гэхдээ миний илрүүлсэн шиг дагуул 30 булштай цогц судалгаа байгаагүй. Энэ бол Монголын түүхэнд ховор тохиолдол. Хүнн үгийн түүхийн урлагийн агуу бүтээлүүдийг бидэнд өгсөн гайхалтай судалгаа байсан. Тэр булшнаас Хүннүгийн хааны сүйх тэрэгний алт, мөнгөн тоноглол бас гарсан. Дээрээ нэг эвэртэй домгийн амьтны дүрстэй. Энэ нь тэнгэрийн хүн гэсэн утгатай хаан язгуурын бэлгэ тэмдэг юм. Одоо хэр нь монголчууд ганц эвэртэй амьтан агнахыг цээрлэдэг шүү дээ. Евразид нэг эвэртэй амьтны тухай домог бий. Атиллагийн үеэс тийм домог үүссэн гэдгийг Европын судлаачид тэмдэглэсэн байдаг. Тэгэхээр энэ бол гарцаагүй нүүдэлчдийн соёлын улбаа тэнд очсоны баримт. Хүннүч үүд монголчуудын соёлын өвийг тавьсан энэ мэт баримт олон бий. Жишээ нь, булшнуудаас гарсан шагайнууд дээр наран, сэрээ, дэгрээ тамга сийлсэн байгаа. Хожмын Монголын их гүрний хаадын үндсэн тамга шүү дээ.


Өөр нэг жишээ, Чингис хаан Чанчун бумбатай уулзсан тухай тэмдэглэл дээр “Манай Шаньюгийн үеэс өдгөө миний энэ улс яавал мөнх орших вэ” гэж асуусан байдаг. 1950-иад онд оросууд үүнийг “Чингис хаан би яавал мөнх амьдрах вэ” гэж асуусан мэтээр орчуулсан байдаг. Тэгэхээр эзэн хаан маань Хүннү бол өөрсдийнх нь удам угсаа гэдэг түүх судраа сайн мэддэг учраас л “манай” гэж хамаатуулсан байгаа. Би академич Н.Ишжамц багш, судлаач Я.Ганбаатар хоёроос “Тэр Хятад ханз дээр үнэхээр “Манай Шанью гэж байна уу” гэж асуусан. Энэ юу харуулж байна гэхээр түүхийн уламжлал хэзээ ч тасраагүйн баталгаа. Мөн оршуулгын зан үйл, нутаг сонгох, адуу малаа хойлоглох ёс гэхчлэн хүннүчүүдээс улбаатай ёс заншил өгдөө ч бий. Ер нь аль ч улс түүхээ он цагийн хувьд улам цаашлуулж судалдаг байтал манайхан эсрэгээр нь сүүлийн 80, 90 жилийн дотор л эргэлдээд байна. Түүнээс өмнө түүх байгаагүй юм уу. Энэ богино сэтгэлгээг өөрчлөх цаг болсон.
Ж.ЭРДЭНЭЦЭЦЭГ
Эх сурвалж: http://mongolnews.mn/w/47677

Wednesday, November 20, 2013

ИНДО-ЕВРОП БА ЭРТНИЙ ЕВРОПЫН ТАЛААР

North Pontic stelae
МЭӨ 4500-2500 жилийн орчим Дорнод Европын Төв хэсэгт бүхэллэг шинж хэлбэртэй соёлын шилжилт хөдөлгөөн зэргэлдээх бүс нутгууд руу алгуур шилжиж эхэлсэн агаад Эртний соёлын төлөөллийн нэг болох Курганы соёлт (Kurgan-Хойшид Хиргисүүр гэж бичнэ) нүүдэлчид Ижил мөрөн болон Умард Понтикийн хээр талаас эхлэн тархжээ. Тухайн үед хүн ам зүйд нэлээд чухал хүчин зүйлс ажиглагдаж эхэлсэн байдаг.
Эдгээрт:
1.      МЭӨ 4300 жилийн орчим Морь унаж чаддаг болсон тал нутгийн хагас нүүдэлчин овог аймгууд Өмнөд Сибирийн бүсээс Дунай мөрөн хүртлэх үржил шимт тал нутгийг эзэгнэн оршиж байжээ. Эртний Европын газар нутагт хоёр хэв шинжийн төлөөлөл буйг харуулах арьстаны бүлгүүд өөр хоорондоо нийлэгжилтэнд орох явц ажиглагдаж эхэлсэн байдаг. Үүний дийлэнхи нь Хар Тэнгисийн хөвөө дагаж суурьшсан эртний соёлт давхрага болох Karanovo-Gumelni£a, Vinca, Lengyel, болон LBK соёлууд байснаас багцалж Cucuteni-ийн жишээн дээрээс дурдаж болдог. Өрнөд Европын эртний соёлуудын хувьд МЭӨ 3500 жилийн үед холбогдох Дорнод Английн нутаг дэвсгэр дээрхи аварга чулуун байгууламж зэргийг нэрлэж болох юм.  
2.      МЭӨ IV мянганы эхний хагаст Умард Понтийн буюу Кавказын бүс орчмийн эртний хүмүүс өөр хоорондоо генетик ба угсаа соёлын харилцаа хүчтэй явагдсан байдаг. Тухайн үеийн нийгмийн бүтэц, угсаа-соёлын бүрдэлүүд хүчтэй ялгарч эхэлсэн бөгөөд энэ үед төр төст нэгдэлүүд үүсч хөгжсөн гэж үздэг. Харин Төв Европын эртний хүн ам зүйд хүрэл болон зэсээр үйлдсэн хатуулаг чанартай чичлүүр хутга хэлвэрийн зэвсгүүдийг төрөл зүйл бүрээр нь урлаж эхэлсэн байна.
3.      МЭӨ 3000 жилийн үед Ижил мөрний үржил шимт хөндийн адгаас эхлэн үлэмж хэмжээний чулуун дарааст булшнууд илэрсэн юм. Улмаар тус хэлвэрийн булшнууд нь Дорнод Европын нутаг даяар тархаж дараа дараагийн шинэ угсаатны бүлгийг үүтгэсэн гэж үздэг. Харин тухайн үеийг Индо-Европын хүн ам зүйн нүүдэл Төв Европ руу шилсэн гэж үзээд цаашлан Валт орчмийн Дорнод хэсэг, Төв Оросын нутаг дэвсгэрт түрэхийн хамт Баруун Умард зүгийн Скандинав руу тархсан байдал ажиглагддаг. Харин Өмнөд хэсгээс Грек рүү тус тус шилжин нүүдэллэж байв.
4.      III дэх мянганы хоёрдугаар хагаст морь унаж сурсан овог аймгууд (дайсагнагч) Өрнөд Европ руу түрж эхэлсэн байдаг. Эдгээр овог аймгууд Дорнод Европын тэгш тал нутагт өвөрмөц соёлын голомтыг бий болгосон бөгөөд Өрнөд Европын нийт угсаатны дунд эцгийн талаас төлөөлөх төрхтөний төлөөлөл болсон байдаг. Энэ үзэгдэл нь Дорнод-Төв Европийн хувьд өөр хооронд дахь нүсэр хэмжээны нүүдлийн төлөөлөл болох агаад Өрнөд Европ руу нүүдэллэсэн овог аймгууд цаашилж Англи хүрсэн байх өндөр магадлалтай. Газрын Дундад Тэнгисийн хөвөө дагаж нүүдэллэх эртний хүмүүс хамгийн түрүүнд Английн Өмнөд арал болох Isles-д хүрчээ. 
МЭӨ III мянганы хоёрдугаар хагаст Эртний Европын бүхийл хэсэгт эдийн засаг ба нийгмийн хөгжил нь үндсэндээ шийдвэрлэх өөрчлөлтөнд хүрсэн байна. Мал аж ахуй эрхлэн амьдрагч болон Хагас нүүдэлчин овог аймгууд тариалангийн аж ахуйг эрхлэн хөгжүүлсээр байлаа. Эртний Европ тивд өөр хэв шинжийн оршин суугчдийн суурингууд бүрэлдэн бий болж улмаар далай тэнгисийн алс хол арал зэрэг хөвөө хязгаарын газруудад хүртэл цөөн тоотой популяци хэдийнэ бий болсон байв. 
Индо-Европ хэв шинжийн эртний овог аймгууд Европ даяар тивийн онцлогтой домгийн бурхадын үүслийг бий болгосон гэж үздэг. Харин эртний Европын бурханыг Эхийн эрхт ёсны бурхад, сахиустай холбон үздэг нь өнөөдөрч гэсэн язгуур онцлогийг гээлгүй Өвөг Индо-Европ гарвалын бэлгэдэлтэй хамт усталгүй эдүгээ хүрч иржээ. Эртний Европын бурхад  нь Индо-Европын бурхадтай хэлвэрийн хувьд төсөөтэй талууд байдаг. Гэхдээ Хиргисүүрийн соёлыг төлөөлөх овог аймгууд нь үхэгсдийн ертөнцийг төсөөлж газар доорхи амьдрал эсхүл энэ насны дараахи амьдрал буйг төрөл бүрийн домог үлгэрт тусгаж дүрсэлсэн нь археологийн эд, өлгийн дурсгалууд болон аман зохиолд илэрхийлж дүрсэлсэн байдаг бол Эртний Европын овог аймгууд Эхийн эрхт ёсны үүтгэлтэй байгаль дэлхийн үр шимийг ямар нэгэн адгуус амьтан тэтгэж байдаг гэсэн илтгэлийг илэрхийлсэн хадны сүг болон бусад соёлын дурсгалуудад дүрсэлсээр иржээ...

Эцэст нь дүгнэн өгүүлвэл “хүн төрөлхтөний үүсэл хөгжил нь орон нутгийн хэв шинжтэй соёл, генетик хувиралын үр дүн мөн”

20.11.13
Examples of Contrasting Symbols in Old European and Indo-European Mythologies
OLD EUROPEAN
The Color Black
The Color White
The Serpent
The Bull, the Bucranium
The Sun
The Horse


INDO-EUROPEAN
Color of fertility and Mother Earth
Color of bone, symbolic of death related to yellow, gold, amber, marble, alabaster
Benevolent snake, symbol of life energy in humans, animals and plants; stimulating and protecting the life powers of the family and domestic animals; poisonous snake an epiphany of the Goddess of Death
Source of life, symbol of regeneration, simulacrum of woman's uterus
Symbol of regeneration and one of the manifestations of the Goddess of Regeneration (feminine gender for the sun in Celtic, Germanic, Baltic, and Slavic languages is inherited from Old Europe)
Nonexistent in pre-Indo-European Europe

Friday, November 8, 2013

Searching for the original Indo-europeans

Confronted to the obvious resemblances of many words from many different languages from Europe and Asia, scholars had came to surmise a common origin to explain this phenomenon. It soon became clear that this conjecture was correct.
This language family was named the Indo-european languages and their theoretical ancestor, the Proto-indo-european language.

It is indeed accurate to say that English is akin to Persian, Latin, Ancient Greek, Pashtun,French, Russian or Hindi and many others. These languages are related and linked by an ancient common origin, a common core.
The link is not confined to linguistics. A cultural link is also observable among the antique cultures of Europe and Asian cultures sharing this linguistic link.
For instance, the major antique Hindu god Dyaus Pita is recognizable in Jupiter and Zeus(Sometimes named Zeus Pater), all derived from an antique Father-Sky deity.
Sometimes, despite the difference in names, Indo-european gods are easily recognized by their personification. This is the case with Indra, the Hindu God of war and weather, a mace-wielding thundering god (whose mace is named Vajra and is a symbol of thunder and lightning) who crushes evil beings, like Vritra a giant snake, and that we can find back in Thor, the Germanic hammer-wielding god of thunder (whose hammer is named Mjöllnir and is a symbol of thunder and lightning (Mjöllnir likely comes from an ancient Indo-european root that gave malleus, the Latin word for hammer)) fighting Jörmungandr, a giant evil snake. This major archetypal god is found throughout the Indo-european continuum (the Slavic Perun, the Baltic Perkunas, theHittite Tarhun/teshub, the Gallic Taranis and others).

This constatation of a common language family (with an hypothetical but extremely likely proto-indo-european language as the source) and tracks of common cultural elements spanning over basically all of Europe up to the east of India leads us to wonder how it is possible for a language family to extend on such a distance across Eurasia. Who were its original speakers? Where was its place of origin?

Some people, Like Colin Renfrew, allege that the proto-indo-europan language appeared inAnatolia (Present day Turkey) and was imported in Europe with the spread of agriculture during neolithic, Indian nationalists allege that their Indo-european languages are autochthonous to their country and that some of their ancestors spread this language family all over Eurasia up to Europe.
The more likely explanation is, in my opinion, the Kurgan theory. I will show in these pages that archeology, linguistics and even genetics seem to support it, so far.

The Kurgan hypothesis postulate that, north of the black sea, in what are modern Ukraine andsouth of Russia, an Europoid pastoralist population migrated both east and west imposing its culture and languages on local populations through the centuries and milleniums, mixing again and again as a minority with the locals in this process (and indeed the presence of early Indo-european loanwords in Finno-ugric languages at the stage of proto-Uralic (few examples: proto-indo-european *wed-er/en (water, river), *h₁nḗh₃mn̥- (name), *wosa (merchadise, to buy), *sneH(u)- (sinew)) have their matches in proto-Uralic: *wete, *wosa, *nime- ,*sone ) gives a strong basis for this theory, especially if we add that there are also several clear tracks of early Indo-iranian loanwords in these northern languages (more will be said later about it)).

Hypothetical Indo-european migrations roughly up to 1,000 BCE, according to the Kurgan Hypothesis

The culture supposed to be ancestral to the Indo-european languages and cultures are theSredny Stog culture, from 4,500 BCE to 3,500 BCE, followed by the Yamna culture (also namedPit grave culture or Yamnaya culture) from 3,600 BCE to 2,200 BCE.
From there we can follow the archeological trail of their movements in the south-east of Europe during the late 5th millenium BCE-4th millenium BCE (e.g. destruction of Karanovo VI in Bulgaria; the earliest movement in south-east Europe (before 4,000 BCE, being very likely at the origin of the Indo-european Anatolian laguage family which is apparently from an earlier stage than Proto-indo-european and that might have arrived in Anatolia around 2,600 BCE (the date of the arrival of the Anatolian-speaking populations in Asia minor and the path they took to arrive there is purely theoritical)) or in the north of Europe (Globular amphora culture and Corded ware culture, appearing roughly around 3,500-3,000 BCE) and in Asia with the Afanasevo culture (appearing around 3,500 BCE, in Kazakhstan, south Siberia, west Mongolia and even apparently in Xinjiang) then by the Andronovo culture horizon (around 2,300 BCE to 1,000 BCE) in central Asia, then in south Asia with the Gandhara graves culture (appearing in the Swat valley of north Pakistan around 1,800 BCE).

In the perspective of the Kurgan hypothesis, the Proto-indo-european stage existed during the 3,600 BCE-3,000 BCE time frame (more or less). Archeology and linguistics can apparently allow to pinpoint the proto-indo-european dates to the Chalcolithic time (e.g. The proto-indo-europeans had (their own) words for wheel, wool, horse, metal, etc… which wouldn’t fit with earlier dates (like a fully neolithic time)).

Genetics could very well confirm the Kurgan theory. Genetic testing have indentified an haplogroup (wikipedia article on the haplogroups) that could be the genetic signature of the population that was once the vector of indo-europeanization.

From Iceland to North-east india or to China or south Siberia, Haplogroup Y-DNA R1a1a is present, where we would expect it to be found if it was the mark of the spreading of Indo-european movements at the origin of the archeological ancestral Indo-european cultures. While hypothetical, many elements support the idea that early Indo-european populations were caucasoid R1a1a individuals spreading from the north of the black sea as early as 6,500 or 5,500 years ago.
Haplogroups can be understood as genetic signatures allowing to identify ancestral human lineages. Two sets of haplogroups are existing : the mtDNA haplogroupsidentifying the female lineages (transmitted from mother to daughter, exclusively matrilinearly (men also inherit it from their mother but they don’t transmit it to their offsprings)) and the Y-DNA haplogroups that identify male lineages (transmitted from father to son, exclusively patrilinearly).

Map of the Y-DNA haplogroups determined by the DNA of the human Y chromosome.

These haplogroups, that are mutations in the DNA that are unique to a particuliar lineage, can help to identify the early human migrations and the origin and composition of the populations of a given country or region.

The European populations are mainly bearers of the R1b (more exactly from the R1b1a2 sublineages (ex-R1b1b2 sublineages)), R1a (more exactly the R1a1a sublineages) and I (I1, I2a and I2b) – other haplogroups are present but are less specific to Europe, such as Y-DNA J2, G2a, E1b1b1, N1c and other lineages – as for their male haplogroups, and bearers of many mtDNA haplogroups whose most frequent and typical are mtDNA haplogroup H (whose most subgroups are typically Europoid) and some mtDNA haplogroup U subgroups (a mtDNA haplogroup such as U5 is typical of Europe for instance and is thought to be representative of early paleolithical hunter-gatherers of Europe ; a mtDNA haplogroup such as K who is an offshoot of haplogroup U8 is also rather frequent in Europe, even if also found in west Asia).

Map of the approximative Y-DNA haplogroups repartition in Europe.

In the European male lineages, the subgroups of R1 (R1a and R1b (R1b is currently typical of western Europe while R1a is much more frequent in the east and in a least quantity in the north of Europe)) are the most frequent haplogroups in Europe, and in the female European lineages, H subgroups are the most frequent haplogroups.

The archeological findings and the testing of ancient DNA seems to confirm the presence of caucasoid populations deep into Asia, up to south Siberia, during bronze age, apparently almost always associated with haplogroup R1a1a, seemingly supporting the Kurgan theory. The east Asian flow of populations apparently starting to be important only from early iron age, in south Siberia and central Asia, as described in several studies provided below.

“According to paleoanthropological data, the Caucasoid (in respect of its morphological features) population predominated in the steppes of the Altai–Sayan region [Pastmists : located in south Siberia] during the Neolithic [Pastmists : here, apparently at least starting with the chalcolithic], Bronze, and partly early Iron Ages [1–3]. At that time the Mongoloid component was observed only in few cases. However, beginning from the early Iron Age, the presence of this component has been increasing, and becoming prevalent in modern times. Thus, dynamics of the anthropological composition of the Altai–Sayan populations can be characterized by definitely directed replacement of the Caucasoid component by the Mongoloid one.” (excerpt from « Origin of Caucasoid-Specific Mitochondrial DNA Lineages in the Ethnic Groups of the Altai–Sayan Region » (Derenko et al, 2002 | source))

Other major studies of reference (more informations from these studies will be given in the next articles) :

“Ancient DNA provides new insights into the history of south Siberian Kurgan people” (source)

“Unravelling migrations in the steppe: mitochondrial DNA sequences from ancient central Asians”(source)

“Pigment phenotype and biogeographical ancestry from ancient skeletal remains: inferences from multiplexed autosomal SNP analysis” (source)

“Evidence that a West-East admixed population lived in the Tarim Basin as early as the early Bronze Age” (source)


The presence of caucasoid haplogroups, both in ancient and recent DNA testing in south Siberia, Siberia, Mongolia, China and south Asia is attested by the recent genetic studies and Mummies from the Altai (for instance, see this wikipedia article on the Pazyryk burials) and theXinjiang (wikipedia article on the tarim mummies) regions only seem to corroborate this fact.

The Cherchen man, a Tarim basin (Xinjiang) mummy dated 1,000 BCE.

The conjunction of the archeological data (the source of the south Siberian Europoid population arriving in south Sibera around 3,500 BC during the Chalcolithic seems to be clearly originally coming from the north-east of the black sea (many archeological similarities in the sepultures, potteries, cultual elements, economy, social organisation, and so on, between the Afanasevo culture and the cultures north of the black sea)), the linguistical data (the nature of the Tocharian languages (attested in western China (Xinjiang) around 500 A.D.) supports its separation early from the Indo-european group – which fits well with the Afanasevo culture origin and dates) and the genetic data (the Haplogroups (both the male and female lineages) confirm an European origin of this population and de facto confirm haplogroup Y-DNA R1a1a as an Indo-european marker. Both of the Europoid and Asian lineages found in the earliest Tarim basin (Xinjiang) mummies (The people of Xiaohe (pastmists : see the Xinjiang pagefor more details)) fits an origin in south Siberia (a few other facts in archeology and linguistics (e.g. it seems some sort of proto-altaic (or proto-Turkic and proto-Tungusic stems anyway) is found in Tocharian) could also support this view. The fact that the archeological sites are found first in the east of the Xinjiang and in north-west Gansu seem to also confirm that this population didn’t arrive directly from the west but rather from south Siberia (from the Afanasevo culture)) and tend to confirm the association of the Tocharian language with the chalcolithic Afanasevo culture) seem to validate the Kurgan theory in terms of pattern and chronology. At the moment, no other theory on the subject knows such a seemingly blatant confirmation in the available data.

Ancient mummy of a tall woman with europoid features discovered in north-western China (Xinjiang).

As previously mentionned, some common cultural and mythological background can also be perceived in the antique Indo-european peoples (despite the huge geographical distance and the long time separation: for instance, the three Kalasha people of south Asia designated by robe colors (white robes (safed posh), red robes (surkh posh) and black robes (siah posh)) remind of the three colors representing the Indo-european social organisation elsewhere (e.g. in the Scandinavian Rigsthula, the Jarl (noble) is blond, the Karl (freeman, churl) is redheaded and the thrael (slave, serf) is black-haired (white, red and black are symbolic and representing a different layer of the indo-european social order (originally possibly as a reference to the colors of the sky (daylight/twilight/night))).

The subject is too dense to be treated here but let’s give a famous example of a potential culural marker: In the material culture, a symbol such as the Swastika is often thought to be ofIndo-european origin by many as it is found in many antique Indo-european populations (but it is also possible, that its origin was actually non-indo-european, probably from the middle-east(the oldest swastika found so far was in Iraq at Samarra, dated around 5,000 BCE (the second oldest found swastikas are apparently among the Vinca signs of the Balkans around 4,000-3,000 BCE. (It’s also in the Vinča culture, specifically in the east of Serbia, that were found the oldest evidences of extractive metallurgy in the world, thus far [source : On the origins of extractive metallurgy: new evidence from Europe]))) and then gained some significance in the ancient Indo-european populations (sometimes changed as a triskellion, like among the Celts)).

Swastika on the head of an Asian monk. In Asia, the Swastika is a widely spread positive symbol. It is a major symbol of the religion appearing in India (Hinduism, Buddhism, Jainism)

Here, a Swedish bracteate roughly from 400 AD (historiska museet, Sweden). The Swastika is a symbol found throughout Eurasia.

This Swastika (dated 500 BCE) was found on an ancient artefact during archaeological digs in Bulgaria. The oldest found Svastika in the Balkans are from the Vinca signs, around 4,000-3,000 BCE.

Persian necklace with three swastikas from the first millenium BCE found at Kularaz, in the Gilan region of Iran (National Museum of Iran). The number 3 was an important number in the Indo-european tradition.

Let’s also mention another recurrent point. Some people have alleged that the ancient Indo-europeans were calling themselves “Aryas” (Aryans) or more exactly *Aryos as an ethnonym, but this is of course unproved, even though the presence of the Indo-european root ar-(supposed to mean “noble” or maybe “freeman” – but of course, it could also as easily have been used as a word to designate a member of the community, maybe on cultural and linguistical criteria (maybe even ethnical), for the first Indo-europeans) in many ancient Indo-european languages could indeed be a hint of such thing (ancient Greek Aristos (still visible in the english word “aristocrat“), the Aryas of south Asia (Alan is also possibly related to it), theArsi of Xinjiang, the arawa term in Hittite, the Ario- prefix in the names of prominent Celtic and Germanic individuals of the antiquity (e.g. Germanic Ariovistus and Ariaric (a son of a Goth king), Gaulish Ariomanos (Irish Eremon), etc…), or also the old Irish aire (“nobleman“, “freeman”), could possibly support this hypothesis).


Map of a part of Asia (Afghanistan is lighter, here). According to the Kurgan hypothesis, starting with the chalcolithic and/or the early bronze age, migrations originating north of the black sea spread the Indo-european languages and a partially common cultural background throughout Eurasia.

Despite the very ancient time of these surmised migrations (apparently as early as the copper age (chalcolithic) ), visible lingering tracks are apparently still seen in the phenotypes of Asian populations of these regions, even if uncommon. the following articles will give examples of such phenotypes and a few basic informations related to the matter, about these regions and their populations :
South Asia (Iran and Afghanistan)
South Asia (Pakistan and India)
Central Asia
Xinjiang

Indo-iranian-speaking Scythian warriors of the Eurasian steppes (from a gold vase of the Kul Oba kurgan in Crimea, Ukraine)
Source from: http://pastmists.wordpress.com/category/indo-european/