ОЧИР ХӨЛГӨНИЙ ШАШИНТАН ГЭХ ХҮМҮҮСТ ЗОРИУЛСАН СОШИАЛ МЕДИАГ ЗӨВ ХЭРЭГЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ 12-р сар 17, 2015

Зонсар Генце ринбүүчи. 2013.01.18

Сошиал медиаг зохистой хэрэглэх зөвлөмжийг Зонсар Генце ринбүүчийн фэйсбүүк хуудсаас авсан юм. Хэдийгээр энэ нь Очир хөлгөний шашинтануудад зориулсан зөвлөгөө боловч нийт бурханы шашинтануудад хамаатаай хэмээн бодож байна.

Шавийн очир хөлгөнтөний шашинтан мөн эсэх, үнэхээрийн энэ ёсоор замнагч мөн эсэх нь нэн ярвигтай, өндөр түвшний асуудал ч гэсэн тухайн хүн өөрийгөө Очир хөлгөний шашинтай хүн хэмээн итгэж, үүгээр замнаж буй бол гүн гүнзгий агуулга бүхий энэ уламжлалыг хамгаалан сахих нь таны үүрэг билээ.

Очир хөлгөний шашинд нууцлал маш чухал байр суурь эзэлдэг. Очир хөлгөний шашиныг “нууц тарнийн ёс” хэмээдэг нь нууцлаг дияан бясалгалыг чухалчилдаг уламжлалтай нь холбоотой. Ямар нэг нуух зүйл байгаа учраас нууцлаг байгаа хэрэг бус харин би үзлийн уршгаар шавийн замд учрах элдэв саад тотгор, түйтгэрээс сэргийлэхийн тухайд билээ. 

Ялангуяа гэгээрлийн мөрд орогч нь “шашинлаг материализм” буюу олз баялагт шунах, гэгээрлийн зам мөр нь тэдний эгог баясгах өөр нэгэн хэрэглүүр болж хувирах, магадгүй тэд өөрсдийгөө “загварлаг” нийгмийн ялгалгүй нэгээхэн хэсэг хэмээн будилах зэрэг түйтгэрээс сэргийлж гагцхүү шавийн оюун ухааныг номхруулж өөрчлөхийг чухалчилдаг билээ. Хэрвээ буруудвал очир хөлгөний шашин нь үр дүнгээ өгөхгүйгээр үл барам сөрөг үр дагаварыг авчирдаг.

Мөн Очир хөлгөний сургааль зохих бэлтгэл ном сургаалийг сонсоогүй, ван авшгийг аваагүй хүнд ямар ч ойлголт өгч чадахгүй “нууц хэвээр байдаг”. Яг л мэдэхгүй гадаад хэл шиг. Учир нь Очир хөлгөний зарим дүр дүрслэлүүд энэ урсгалын талаар тодорхой ойлголтгүй, ван авшиггүй хүнд хүчирхийллийг харуулсан, аймшигтай санагдах бөгөөд ерөнхийдөө нууц далд байх учиртай байдаг. Шашинд ороод удаагүй, мэдлэг маруухан хүмүүст эдгээрийг бүрэн харуулдаггүй ёстой, магадгүй энэ нь Бурханы шашин, очир хөлгөний зам мөрийн талаар буруу ойлголт өгөхөөс сэрэмжилдэг ёстой.

Сошиал медиад аливааг нийтэлхэд чи зөвхөн өөрийнхөө таашаалд зориулж байгаа биш, бүх нээлттэй ертөнцөд нийтэлж байгаагаа ухамсарлах хэрэгтэй. Магадгүй тэр ертөнцийн зарим хэсэг таны хувьд багш гэж нэрлэдэг тэдгээр хүмүүс, таны төсөөлөл, бусдын хувьд галзуу тэдгээр зургуудад дургүй байж мэднэ.

Эдгээр шалтгааныг харгалзан үзээд миний бие өөрийгөө Очир хөлгөний шашинтан гэж боддог хүмүүст өөрийгөө хэрхэн хамгаалах үүний зэрэгцээ бусдыг гайхашруулахаас болгоомжилж, номын дамжлага, авшигаа нандигнан хадгалж, Очир хөлгөний шашины гүн гүнзгий ёсыг хамгаалахад нь зориулж дараах зөвлөмжүүдийг гаргалаа.

1. Очир хөлгөний шашины нууц байдлыг хамгаалах /үүнд өөрийн багшийг нууцлах, өөрийн номын үйлийг нууцлах, тарнийн ёсны зургууд, хүртсэн ван, авшигаа нууцлах, суусан номоо нууцлах зэрэг багтана/

Тарнийн ёсны зургуудыг бүү нийтэл. Тарнийн ёсны зургууд (Олон мутар, амьтаны толгойтой сахиусуудын зургууд г.м) -ыг нийтэлсэнээр та өөрийгөө чухал харагдана гэж бодож байвал номыг ухаараагүйн шинж.

Тарни, тарнийн үсгүүдийг бүү нийтэл. Хэрвээ та тарни, тарнийн үсгүүдийг фэйсбүүкт нийтлэхэд сэтгэл санаа сайхан болж, өөрт чинь сайн зүйл дуудна гэж бодож байвал оронд нь гадаад байдлаа өөрчлөх эсвэл үсээ засуулсан нь дээр.

Өөрийн хүртсэн ван, авшиг, дамжлагийн тухай бүү зарла. Амралтын өдрөөр таны суусан Очирваань бурханы вангийн зураг таны муурны зурагтай зэрэгцээд фэйсбүүкт байж байх нь тохиромжтой гэж үзэж байвал муураа Непал явуулаад ширээнд залах хэрэгтэй. Багшийн зөвшөөрөлгүй л бол ямар ч зураг, аудио, видеог битгий нийтлээрэй.

Нууц тарнийн ёсны гүн гүнзгий утга агуулга бүхий сургааль, номлолын талаар битгий ярь. Зарим хүн амнаас нь “Зогчэн”, “Махамудра” гэсэн үг унаж л байвал өөрийгөө мундаг сайхан харагддаг гэж эндүүрдэг. Хэрвээ та тэр нууц дамжлагийг хүртсэн бол зөвхөн өөрт хадгалах нь тустай.

2. Би үзлээ дөвийлгөхөд шашныг бүү ашигла. Шашинлаг материализмд уруу татагдахаас болгоомжил. (Багшаараа бүү гайхуул, өөрийн ойлголт, номын үйлээ ч бүү гайхуул. Үүний зэрэгцээ бусад шашины хүмүүс, өөр урсгал, өөр хөлгөний сүсэгтэнүүдийг бүү муул)

Өөрийн туршлага, ахиц дэвшил гэж нэрлэсэн зүйлсээ нууцал. Хэрвээ та өөрийнхөө хүрсэн өндөрлөгийг бусдад гайхуулах тохиромжтой гэж бодож байвал хүсэл шуналдаа автаад завгүй байна гэсэн үг. Номын үйлийг бусдад гайхуулж, өөртөө татна гэж бодох нь номыг дадуулахуй биш. Ухаантай байж, даруу загна. Хэн ч чиний бясалгалын туршлагийг сонирхохгүй, бурхад, бодь гөрөөс, солонго зүүдэлсэн байлаа ч тэд тоохгүй. Өөрийгөө хуурч мэхлэхээс ангижирсан гэж чи бодож байвал чимээгүйхэн урагшаа яв, дахин бод.

Багшийнхаа тухай бүү сайрх. Багш чинь хичнээн гайхалтай гэж та бодож байлаа ч сүсэг биширлээ дотроо хадгалах нь танд өлзийтэй. Бурханы шашинтан байна гэдэг тахин шүтэхийн нэр биш гэдгийг сана. Өөрийнхөө багшийг бусдынхаас илүү гэж чи бодож байгаа бол өөрийгөө тэгш үзэл, тунгалаг оюун ухааныг бусдаас илүү хөгжүүлсэн гэж бодож байж болзошгүй.

Өөрийгөө билиг билгүүнийг хөгжүүлсэн гэж зарлахаас сэргийл. Гүн гүнзгий сургааль номыг сонссон төдийгөөр тэднийг эзэмшисэн хэмээн лиценз авчихсан мэтээр зарлан тунхаглаж байгаа бол мунхаг байдлаа л хөжүүлсэнээс өөр ямар ч гавьяагүй.Бурхан багшийн айлдсан, эсвэл бусад багш нарын хэлсэн үгийг шэйрлэхээсээ өмнө тэд үнэхээр тэр үгийг айлдсан болов уу, хэнд зориулж айлдсан бол гэдгийг бодож үзээрэй.

Бурханы шашиныг бурханыг шашины бус үзэл санаатай бүү хольж хутга. Одон орон, солонго чиний сэтгэлийг хөдөлгөсөн байлаа гээд, дэлхийн төгсгөлийн талаар итгэлтэй байлаа гээд хувийн төсөөлөл бодлоо Бурханы шашинтай бүү хольж, хутга.

Бусдад хүндэтгэлтэй ханд: Бага хөлгөн болон Их хөлгөний суурь байгаагүй бол Очир хөлгөний шашин гэж байхгүй байх байсан. Очир хөлгөний шашны шавь нар тэднийг дээрээс харж, басамжлах юм бол энэ нь туйлын мунхаг хэрэг юм.Бурханы шашинтай бусад хүмүүс рүү довтлосноор Бурханыг шашны хөгжүүлнэ гэж та боддог бол түүний оронд Бурханы шашинтануудын өмнөөс нийгэмд үйлчилж, өөрийнхөө БИ үзэл, ялгаварлан гадуурхах үзлийг үгүй хийх зорилго тавиарай.

Зөрчил бүү үүсгэ. Хуваргийн чуулганд, номын нөхдийнхөө дунд онлайн эв эеийг эрхэмлэгч нь бай.

Өөрийнхөө санаа сэтгэлд үргэлж сэрэмжтэй ханд. Өөрийнхөө оюун ухааны “солиорол”-ыг интернэтэд дураараа бүү цац. Бусдын сэтгэлийг өөрийн сайхан сэтгэлээр тат. Энэрэл нигүүлсэлийн сэдлээр бус өөр сэтгэлээр аливааг шэйрлэхдээ тэр нь бусдад хор хөнөөл болох эсэхийг сайтар бодож үз. Ямар нэг зүйл постлохгүй бол болохгүй, хуруу чинь загатнаад байвал хэн нэгэнд тустай юу, номд тустай юу гэдгийг сайтар тунгаа.

Эх сурвалж: http://www.lionsroar.com/dzongsar-khyentses-social-media-guidelines-for-so-called-vajrayana-practitioners/#\

Орчуулсан: Ч.Аниргүм

НЭГДҮГЭЭР ХЭСЭГ. МОНГОЛООР АЯЛСАН ТЭМДЭГЛЭЛ. ХАР ХОТЫГ НЭЭСЭН МИНЬ

Арванхоёрдугаар сарын 2-ны өдөр би Хятадын хил, хуучин танил Хиагт хотод ирж олон нийтийн хурлын байранд аятайхан төвхнөв. Яг энэ байшинд миний багш Пржевальский аяллынхаа өмнө болон хойно нэг бус удаа амьдарч байсан билээ… Болж өнгөрсөн үйл явдлууд ой тойнд минь сэргэн босож ирэв. Зочломтгой зантай хиагтчууд, ялангуяа Молчановынхан, Собенниковынхан, Лушниковынхан, Швецовынхан бидэнд нөхөр ёсны анхаарал тавьж, цөм л аялагчдад үйлчлэхийг хичээж байх ажээ. Цаг хугацаа нисэх мэт өнгөрнө, өдөр нь ачаа хөсгөө бэлтгэж зэхэх ажил хийж, орой үдэш нь танилындаа юм уу, Газарзүйн нийгэмлэгийн орон нутгийн салбарын хуралдаанд оролцож байсан бөгөөд баярын өдрүүдэд янгирын анд явж байлаа… Ан авын тухайд гэвэл хиагтынхан бүр задарч гүйцжээ: монголын өргөн уудам нутаг, араатан амьтан элбэг байдаг нь заримдаа энэ ажлыг үлгэрийнх мэт болгодог аж.

Говь цөлийн нутагт далай тэнгис цалгилж байхад бурхдын үр хүүхдүүд эрэг дээр нь сайхан хот барьж, чадварлаг уран дархчууд, эр зоригт дайчид, худалдаачид, уран цэцэн хүмүүс тэнд амьдардаг байжээ хэмээн Монголын домогт өгүүлдэг. Түүнийг Хар хот гэж нэрлэж байв.

Эртний хотын мөхлийн талаар Монголын өөр нэгэн домогт өгүүлжээ. Хар хотын сүүлчийн удирдагч баатар Хар-зянь-зянь Хятадын хаан ширээг эзлэн авахаар дайтаад ялагдаж, хот руугаа ухрахаас өөр аргагүй болов. Хятадын хаан энэ хотын халдашгүй цайзад нэвтэрч чадаагүй тул түүний ойролцоох Энцин голын урсгалыг өөрчилж, иргэдийг нь усгүй болгох зарлиг буулгажээ. Ингээд хотын хүн ам усгүйдэж, харангадан үхэж эхэлсэн тул удирдагч баатар үнэт эрдэнэсээ буйд газар нуугаад, гэр бүлийнхнээ хороож, довтлогчдод шийдвэрлэх тулааны тушаал өгөөд өөрөө амиа алдсан байна. Хятадын цэргүүд Хар хотод орж ирэн, бүх оршин суугчдыг хядаад хотыг бүхэлд нь эвдэж сүйтгэжээ.

Цөлд хаягдсан хот

Оросын эрдэмтэн судлаачид, аялагчид өмнөд говь цөлд хаягдаж, мөхсөн хот байдаг талаар эртнээс мэддэг байжээ. 1907 онд эрдэмтэн Држевальский болон нэрт судлаач П.К.Козлов нар Монголд экспедици зохион бай-гуулав. Козлов Монголд ирээд хэдэн долоо хоногийн турш хөтөч хайгаад бүтэлгүйтжээ. Ингээд эцэст нь энэ нутагт аж төрдөг торгууд угсааны бэйлийн вантай тохиролцож, түүний дэмжлэгтэйгээр хөтөч олоод 1907 оны гуравдугаар сарын 19-нд мөхсөн хот оршдог Энцин голын тохойд иржээ.

Бат нэртэй хөтөч Хар хоттой холбоотой вангийнхаа хориг зааврыг судлаачдад үзүүлэв. Үүнд харийнханд хотын дэргэд түүдэг асаах, хоол идэх, ачааны малаа оруулах зэргийг хориглосон аж. Мөн энэ хотод эмэгтэй хүн ирэхийг зөвшөөрдөггүй. Домог ёсоор бол дээрх хоригийг зөрчвөл Хар хотыг байгуулагчдын сүнс хилэгнэдэг гэнэ. Үүнийгээ батлахын тулд Бат аялагчдад нэгэн түүх ярьж өгсөн юм.

100 жилийн өмнө нутгийн нэгэн эмэгтэй адуугаа хайж яваад энд санамсаргүй иржээ. Тэрээр эвдэрхий балгас дотроос хэд хэдэн хэлхээ сувд олсон байна. Ингээд бүсгүй хотоос гарч явтал аймшигт угалз түүнийг ороон авч одов. Энэ явдлаас хэдхэн хоногийн дараа хотын хажуугаар жин тээж явсан хүмүүс тал бие нь элсэнд дарагдсан бүсгүйн цогцсыг олсон аж. Бүсгүйн гарт эртний хотоос олсон хэлхээ сувд атгаастай байсан гэнэ.Түүнчлэн торгууд бэйлийн ван экспедицийнхнээс Хар-зянь-зяний эрдэнэсийг олбол өөрт нь өгөөрэй гэж захижээ.

Гайхамшигт олдвор

Оросын аялагчид элсэнд бүрэн дарагдсан, өндөр, халдашгүй цайз олж харжээ. Цайзын баруун ханын дэргэд хоёр мавзолей буюу суварга сүндэрлэнэ. Үүний нэг нь хуучин янзаараа хадгалагдан ирсэн бол нөгөөг нь бүрэн сүйтгэжээ.Цайзаас гараад бас нэг мавзолей хэвээр үлджээ. Эндээс эрдэмтэд түүхийн үнэт бүтээл болох олон тооны гайхалтай олдвор олжээ. Тухайлбал торгон дээр өнгийн будгаар зурсан Будда бурхны ховор хөрөг, түүнчлэн модон болон металл баримлууд мавзолейд байв.

Гэхдээ эдгээрээс хамгийн их үнэ цэнтэй зүйл бол маш сайн хадгалагдсан 2000 гаруй гар бичмэл, ном, хуйлаастай бичиг. Суваргын төвд дээшээ металл баганатай чулуун довжоо байжээ. Довжоон дээр хүний хэмжээтэй 20 шавар дүрс тавьсан бөгөөд хажууд нь гар бичмэл бүхий хуудсуудыг хэдэн зуугаар нь давхарлан өрсөн байлаа. Харин мавзолейн хамгийн цаад булангаас сууж буй хүний араг яс олсон байна. Эрдэмтэд үүнийг гэгээнтний цогцос гэж таамаглаад энэ суваргыг түүнд зориулан босгосон байх хэмээн дүгнэжээ. Экспедицийнхэн энд сонирхол татам, олон нээлт хийсэн. Хар хотын төвийн элсэн дундаас судлаачид 2.5 м өндөр, дугуй хэлбэртэй чулуун байгууламж олжээ. Байгууламжийн дээд талд буй үл мэдэгдэх бичиг нь гар бичмэлүүд дээрх ханзнаас огт өөр. Тэгэхээр илүү эртнийх байх магадлалтай юм.

Энэхүү байгууламжийг дугуй дүрс, шулуун шугам бүхий аалзны тор шиг эргүүлгээр чимжээ. Зураг, бичгийг чулууны хатуу гадаргуун дээр сийлсэн байна. Энэ дугуй байгууламж Хар хотын эртний оршин суугчдын ариун шүтээний газар бөгөөд тайлгач бөө нар энд бурханд өргөл өргөдөг байх гэсэн таамаглалыг эрдэмтэд дэвшүүлжээ.

Оросын аялагчид хагас сүйдэлсэн байгууламжаас өөр сонирхолтой нээлт хийв. Барилгын элсийг сайтар цэвэрлэтэл ханын зургийн үлдэгдэл олджээ. Сайтар хадгалагдсан энэ зурган дээр гэгээнтний дүрээс гадна хүн толгойтой загас, хоёр толгойт шувуу, аюулт луу зэрэг өвөрмөц амьтдыг дүрсэлжээ. Домгийн амьтдын дэргэд хүний жижигхэн дүрс ч байлаа.

Эртний хот нууцаа дэлгэв

Козлов 1907 оны зун Монголын засаг захиргаанаас малтлагаа зогсоож, тус улсаас нэн даруй гарах зарлиг хүлээн авсан байна. Үүний шалтгаан нь нутгийн иргэдийн гомдол байв. Харийнхан хориотой хотыг хөндөж, сүнснүүдийг хилэгнүүлж байна гэж тэд үзжээ. Тухайн үед Монголд их ган гачиг болж, төвийн бүс хүчтэй газар хөдлөлтөд өртсөн нь үнэхээр тохиолдол уу эсвэл давхцал уу. Өвгөд хөгшчүүд байгалийн гамшигт үзэгдлийг «Харийнхан манай газар нутагт хөл тавихад өвөг дээдсийн сүнс хилэгнэсэн» хэмээн тайлбарлаж байв. Ингээд Козлов Монголын засаг захиргаа хориглосоор байтал олж илрүүлсэн өчнөөн олдвор, гар бичмэлийг Санкт-Петербургийн Газар зүйн нийгэмлэгт аваачсан аж. Эртний хотын номын сангаас «си-ся» буюу тангуд хэлний толь бичиг олдсон нь ихэнх гар бичмэлийг тайлж уншихад дөхөм болжээ. Зарим хуйлмал бичигт хүн, гэрийн тэжээвэр амьтдыг анагаах эмийн жор байсан бол нэлээд хэдэн номонд XIII зууны 26-27 онд Чингис хаан Тангудыг эзэлж, Монголын эзэнт гүрний бүрэлдэхүүнд оруулсан тухай өгүүлсэн байв. Гэсэн хэдий ч эдгээр хуйлмал бичгийн зарим хэсгийг одоо хүртэл тайлж, уншиж чадаагүй аж. Тэдгээрийг эрдэмтдийн мэдэхгүй хэлээр бичжээ. Зарим нэг таамаглалаар бол энэ бичгийг эртний тайлгачид нууцаа дэлгэхгүйн тулд үйлдсэн байх магадлалтай гэнэ. Эрдэмтэд «Энэхүү бичиг бол Хар хотыг барьсан оньсого мэт соёл иргэншлийн материаллаг нотолгоо байж болох юм» гэсэн бас нэг хувилбар дэвшүүлсэн.

Оросын нэрт гүн ухаантан, Азийн ард түмнийг судлагч Н.К.Рерих мөхсөн хотоос авч ирсэн археологийн баримтыг судалж үзээд, эмэгтэй хүний толгойг гайхалтайгаар дүрсэлсэн нь маш их сэтгэгдэл төрүүлсэн тухай өөрийн тэмдэглэлийн дэвтэртээ бичжээ. Эрдэмтэн «Хэзээ нэгэн цагт цөлийн хотод ийм хүмүүс амьдарч байсан учраас энэ газрыг зэрлэг гэж нэрлэж болохгүй» гэсэн байна.Мэдээж тус хотыг тухайн үеэсээ илүү өндөр хөгжсөн соёл иргэншил бүтээжээ хэмээн нэрт эрдэмтэн хэлсэн нь үнэний ор-той. Харин тийм соёл иргэншил байсан гэдгийг өдгөө олон сайхан домог бүхий элсэнд дарагдсан эвдэрхий балгас л сануулах шиг.

Эх сурвалж: http://vip76.mn/content/7147

                      wikipedia 

ЭРТНИЙ ТҮРЭГ БИЧЭЭСҮҮДИЙН УТГЫГ ТАЙЛСАН АКАДЕМИЧИЙНХ

ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн захирал Л.Болд академичийнд өнжих хүсэлт тавихаар бямба гаригийн өглөө утас цохилоо. "За хүүхээ, ажил дээрээ удах байх шүү, хүрээлэн бол миний хоёр дахь гэр. Амьдралын минь дөчөөд жил энд өнгөрсөн болохоор гэрээс ялгаа байхгүй. Хүрээд ирэх үү дээ" гэж байна. Офицерын ордны буудлын хажууханд байрлах академийн нэгдүгээр байран дээр яваад очлоо. Хэл зохиолын хүрээлэнгийнхэн академийн байрныхоёрдугаар давхарт байрладаг юм байна. Л.Болд академич өрөөндөө шавь нараа тойруулчихсан ажил ярьж сууна. Хөгшнийхөө явуулсан баншийг үдийн хоолондоо идчихээд сууж байгаа нь энэ гэнэ. Төрийн тэргүүнээс монгол хэлний цахим толь бүтээх даалгавар авсан болохоор хүрээлэнгийнхэн хагас, бүтэн сайнгүй ажиллацгааж байгаа аж.Энэ оны арванхоёрдугаар сард цахим тольтой болчих юм байна.

Хүссэн үгээ оруулаад хаймагц салаа утга, шилжсэн утга, утга зохиолын жишээ, дуудлага авиа нь сонсох хэлбэрээр, бүр уйгаржин бичгээр яаж бичих нь хүртэл гараад ирэх гэнэ. Ирэх сарын дундаас цахим хуудсаа олон нийтэд нээлттэй болгож хүмүүсийн саналыг авах аж. Хүрээлэнгийн залуус цахим толь бүтээх ажлын ард гарах гэж амралтын цагаараа ч ажиллаж эхэлжээ. Батдорж гэж залуу байна. Компьютер хэл шинжлэлээр урд хөршид сураад ирж.

Академичийн ажлын өрөө их энгийн зохион байгуулалттай юм. Нэг хана нь тэр чигтээ хэл шинжлэл, түрэг судлалын номнууд. Номын сангаас гадна ажлын ширээ, буйдантай. Багшийнхаа зургийг номын сангийнхаа дээд талын тавиур дээр нандигнан залжээ. Түрэг судлаач гэдгээр нь хэл шинжлэлийнхэн андахгүй А.Лувсандэндэв академич энэ хүний багш. Тэрээр Х.Сампилдэндэв академичтай хамт МУИС төгсөнгүүтээ Намын төв хорооны нарийн бичгийн дарга нарын зөвлөлийн шийдвэртэйгээр хүрээлэнд томилогдон ирж байж. Хүрээлэнд ажиллаж эхлээд удалгүй багшийнхаа саналаар турк судлаач болсон юм байна. Багшийнхаа тухай байсгээд ярих юм. "Миний багш монгол-орос, орос-монгол толийг зохиоход гол үүрэгтэй оролцсон хүн. Хуучин цагт оюуны бүтээлийг мундаг үнэлдэг байжээ. Багш маань 1957 онд гарсан монгол-орос толийн ерөнхий редактороор ажилласан юм. Энэ толийг тухайн үеийн намын төв хороо дөчин мянгатын барилгыг ашиглалтад оруулсан дайны бүтээл туурвилаа гэж дүгнэсэн байдаг. Сүүлд орос, монгол 50 мянган үгтэй толь гэж гарсан даа. Багш маань Дамдинсүрэн гуайтай хамтарсан байдаг. Багшгуравны хоёрыг нь шахуу хийсэн байдаг юм. Цэдэнбал дарга тэр ажлыг ньОрос, Монголын хооронд төмөр зам байгуулсантай тэнцэхээр оюуны төмөр замыг тавилаа гэж үнэлсэн юм билээ. Багшийн нэг үгийг би амьдралынхаа зарчим болгосон. Хор багаддаггүй гэж байнга ярина. Бидний үеийнхэн биенээ хэмлэсээр байгаад дууслаа, үеийнхэндээ хор хийв ээ, үйл нь их хүнд тусдаг юм шүү гэсэн үг нь өнөө хэр мартагддаггүй" гэж багшийгаа дурсаж байна.

Хэл зохиолын хүрээлэнд байхдаа Б.Ринчентэй хамт ажиллаж байснаа бас дурсав. "Б.Ринчен багшийн докторын зэрэг хамгаалсан бүтээл нь хэвлэгдээгүй Унгарын Шинжлэх ухааны академид байна. Тэр бүтээлийн фото зургийг ШУА-ийнхааЕрөнхийлөгч Энхтүвшингийн дэмжлэгээр авсан. 1000 гаруй хуудастай бүтээл бий. Багшийнхаа бүтээлийгхоёр боть болгож хэвлэх ажил дээр сууж байна даа" хэмээн сонирхуулав.

Л.Болд академич турк судлаач болох шийдвэр гаргаснаасаа хойш тав, зургаан жилийн туршХөвсгөлийн цаатангууд дээр очиж, тайгаар гэр хийж үг цуглуулжээ. Турк судлаач гэх нэрийг 1978 оны хавьцаа авсан аж. Дараа нь VII-VIII зууны үед хамаарах эртний турк хэл судлах даалгавар авчээ. Эртний хөшөө дурсгал судалж эхэлсэн нь ийм шалтгаантай юм байна. Нэг хөшөөнийх нь зургийг ханандаа жаазлаад өлгөчихөж. Налайхаас цаахна орших мэргэн Тонюкукийн хөшөө байна. Академич хөшөөний түүхийг хагас цаг орчим ярив. Хөшөөн дээрх бичээсээс "Хятадын үг уран, торго зөөлөн. Ийм учраас уран үгс, зөөлөн торгоороо холын улсыг ойртуулж муу зан сургадаг. Аяа турк түмэн та нар энэ уран үг, зөөлөн занд нь хууртаж, хэдэн удаа сөнөв өө" гэсэн үгийг "Түүхийнхээ хувьд их сургамжтай" гэж онцолж байна. Бас "Ямар ч газрын хаантай улсад мунхаг түшмэл байвал түүн шиг гай хаана байх вэ, ийм учраас Туркийн ухаантай хаадын ард түмэнд хандаж Тонюкук би энэ хөшөөг гэрээслэн босгууллаа" гэсэн алдартай үгийг ишлэв. Турк гэдэг үгийн утгыг "сайн төр" гэж тайлснаа сонирхууллаа. За тэгээд Билгэ хааны дүүдээ зориулж торгоны замын уулзвар дээр босгосон хөшөөнөөс эхлээдтүүх өгүүлсэн хөшөө дурсгалын тухай яриа бараг цаг гаруй үргэлжиллээ. Судалгааны ажлаараа "Орхон бичгийн дурсгал" гээд дөрвөн ч боть ном хэвлүүлчихэж. "Академичийн нэмэгдэл гэж сард хэдэн төгрөг авдаг юм. Сүүлийн үед шүүмжлээд байх шиг. Тэр мөнгөөрөө ийм л юм хийдэг" гэж байна. Туркуудын голлон нутаглаж байсан газар Орхоны нутаг учраас Орхон бичиг гэсэн нэрийг өгсөн гэнэ. Туркийн түүхтэй холбоотой хөшөө, дурсгалын зургуудыг хачин тод хэвлэсэн орос ном сонирхуулав. 1889 онд анх хойд хөршид хэвлэгдэж байжээ.

"Сүүлийн үед Засгийн газар ШУА-ийг татан буулгаж их, дээд сургуулиудад нэгтгэх ёстой гэж яриад эхэллээ" гэж үг үүсгэхэд"Монгол төр шинжлэх ухааны ололтодтулгуурлаж байж л чанга байсан. Чингэс хааны үед Цэцдийн зөвлөл гэж байлаа. Хубилай хааны үед Бичгийн мэргэдийн хүрээлэн гэж байсан. Ардын засаг тогтоод дөрөвхөн сарын дараа Судар бичгийн хүрээлэнтэй болсон. Улс орны хэтийн төлөвийг тодорхойлоход эрдэм судлалын ажил хэрэгтэй гэдгийг цаг цагийн төр ухаарсан хэрэг. Ийм том уламжлал байсаар атал тэр улсад тэгдэг гэсэн хийсвэр сэтгэлгээгээр хандах нь олон урхагтай. Үгүй ядах нь аа, төрийн бодлого суларна" гэснээс өөрийг хэлсэнгүй.

Кирилл үсгийг халж, уйгаржин бичигтэйболох санаачилгын талаар ямар бодолтой явааг нь сонирхоход "Хятадууд ханз үсэгтэй 5000 жил болсон. Бид авианы бичигтэй нэлээд удлаа. Хятад ханзаа солиогүй. Бид бичгээ арваад удаа сольсон. Ийм том хөршийн нөлөөнд хэлээ мөхөөхгүй гэдэг үүднээс л бид авианы бичгийг хадгалж үлдсэн. Хятад, японууд ханзтайгаа зууралдаж болоод байхад бид уйгаржинтайгаа зууралдаж болногэдэг өрөөсгөл ойлголт. Хятадууд ногоо идэж болоод байхад бид мах идэхээ болих ёстой гэснээс өөрцгүй хэрэг л дээ. Уг үндэс хөндсөн асуудал болох гээд байгаа юм. Үе үеийн хэл бичгийн эрдэмтэд үсэг бичиг боловсруулаагүй бол биднийг ямар хувь заяа угтах байсан бол. Эртнийхийг нь мэдэхгүй юм. Сүүлийн үеийн байдлыг харвал буриад шиг холимог хэлтэй болно. Эсвэл өмнөд монголчууд шиг тулга тойрсон явцуу хоёр хэлтэн болно. Монголчууд өргөмөл хүүхдээ хүнийх гэж адалдаггүй шиг бусдаас авч өөрийн болгосон бичиг үсгээ энэ нь бидний үндэснийх, тэр нь гадных гэж ялгах хэрэггүй л дээ" гэсэн хариу өгч байна.

Биднийг өрөөнд нь яриа хөөрөө өрнүүлж суух зуур эхнэр, охид нь хэд хэдэн удаа утасдав. Сурвалжлага хийнэ гэх сургаар гэр бүлээрээ цуглаад хүлээж байгаа гэнэ. Удсан ч үгүй академичийнх руу явахаар хүрээлэнгийн байрнаас гарлаа. Гурав, дөрөвдүгээр хороолол руу таксигаар явах зуур мөн л урт яриа өрнүүлэв. Л.Болд академичийг их сургуульд сурах үед Ш.Гаадамба, Ш.Лувсанвандан зэрэг аваргууд хичээл ордог байж.Хэл зохиолын хүрээлэнд очиж Лувсандэндэв академичийн шавь болох хүртлээ А.Лувсанвандан гэдэг эрхэм хүний шавь байжээ. "Надад монгол хэл шинжлэлийн дөр суулгасан ачтай хүн. Ухаандаа би өөрийгөө батарей гэж бодоход тэр үед авсан цэнэгээрээ өнөөг хүртэл явж байна. Лу багш их дөлгөөн. Өндөр мэдлэгтэй. Мэдэхгүй юм гэж үгүй. Хэнийг ч голохгүй ярина. Залуу цагт аль дэггүйтэхийг тэр гэхэв. Манай ангийн ихэнх нь яруу найрагт сонирхолтой. Хэлний хичээлд жаахан сонирхол муутай. Өдөр бүр нэг хүүхэд Лу багшаас ямар ч хамаагүй асуулт асууж хичээлийн цагаас хугаслах даалгавартай. Нэг удаа Өмнөговийн Мөнхөөгийн ээлж таардаг юм. Нөгөөх чинь, багшаа таны трубка Английнх уу гэж байна. Багш тамхи их татна. Модон толгойтой трубкатай болсон үе. Тэгсэн багш трубканыхаа модны тухай яриад, сүүлдээ бүр Англи, Хятадын дунд өрнөсөн хар тамхины дайны тухай яриад явчихлаа. Ёстой номонд цагааширсан хүн гэвэл миний багш даа. Хүрээний намтар түүхийг мэднэ гэж. Барон Унгернийг нийслэлд ирэхэд ямар байшинд байрлуулснаас эхлээд их сонирхолтой зүйлс ярина. Би уг нь Га багшийн ажиллуулдаг утга зохиолын дугуйланд явдаг байсан юм. Ном зохиол уншдаг, хармааны шүлэгтэй хүүхэд их сургуульд элссэн болохоор тэр байх. Сүүлдээ хэл шинжлэл рүү урвасан. Манай Га багш чинь"Нууц товчоо"-г уран зохиолын дурсгал талаас нь сүрхий судалсан. Дэлхийн хэн ч энд нь хүрэхгүй гүн гүнзгий ул мөр үлдээсэн хүн дээ" гэж хууч дэлгэлээ.

Хагас цагийн дараа гэрт нь ирэв. Академичийнх гурав, дөрөвдүгээр хорооллын эцсийнөндөр цэнхэр байруудын нэгэнд дөрвөн өрөө сууцанд амьдардаг юм байна. Болд академичийн хоёр охин хүүхдүүдтэйгээ ирчихэж. Гэрийн эзэгтэй ширээ зассан том өрөөндөө урив. Академич "Манай хүн айлын өргөмөл ганц охин. Би айлын дөрвөн хүүхдийн отгон нь. Бид хоёр чинь одоо арвуулаа болсон. Жендерийн тэгш харьцаатай. Таван эрэгтэй, таван эмэгтэйтэй болохоор март, цэргийн баяраар хүйсийн харьцаа тэнцдэг юм" гэж хэлээд хөгжилтэйгөөр инээв. Эдний том охиныгХалиун гэдэг юм байна. Хөнгөн үйлдвэрийн инженер технологич мэргэжилтэй аж. Харин бага охин Булган нь энд Хүмүүнлэгийн ухааны их сургууль төгсөөд Германдсурч байгаад иржээ. Л.Болд академич "Төгсөөгүй сургууль байхгүй. Манай хамгийн олон дипломтой хүн. Тэр халдвар нь том зээд маань халдчихаад болдоггүй. Миний амины зээ байгаа юм. Төгөлдөр хуурч. Францад сурч байгаад одоо Швейцарьт сурч байна. Ахиад хоёр жил болно гэхээр нь нүүр өгөхгүй байгаа" гээд мушилзав. "Хөгжмийн урлагийг Европоос харах нэг өөр. Дорно дахинаас бас өөр шүү. Зээдээ дорно дахины нэг сургуульд заавал сурах ёстой шүү гэж захидаг юм" хэмээн яриагаа үргэлжлүүллээ.

Академичийн зээ нартом болжээ. Том охиных нь ууган хүүхэд нь Швейцарьт байгаа төгөлдөр хуурч бүсгүй юм байна. Бага хүү нь МУИС-ийн эдийн засгийн сургуулийн оюутан аж. Бага охины том хүү нь нэгдүгээр сургуульд сурдаг юм байна. Том хоёр зээшиг нь орос сургуульд оруулах төлөвлөгөөг гэрийнхэн нь гаргасан байсан ч өвөө нь суулт зарлах шахаж байж монгол сургуульд оруулжээ. Монгол хэлтэй хүн болгох гэж тэмцсэн нь тэр гэнэ. Дөрвөн нас хүртлээ Германд байсан зээ нь нар, гоё гэдэг хоёрхон монгол үгтэй ирж байж. Саяхан герман хүний яриаг сонсоод ойлгож байгаагаа өвөөдөө хэлжээ. Академич "Тийм багадаа ярьж байсан хэлээ одоо ойлгоод байна гэхээр сонин юм шүү. Поппе гэжОросын эрдэмтэн бий. Герман руу гараад тэндээсээ Америкт очиж амьдарсан юм. Шинжаанд төрсөн хүн л дээ. Багаас нь харж байсан хүн нь хятад хөгшинбайж. Хятадаар хэлд орсон гэсэн үг. Тэр эрдэмтэн ерэн нас хүрч байж нас барсан. Сүүлдээ хятадаар ярьж байсан гэдэг. Тайлагдаагүй нууцын нэг гэж боддог юм" гэж ярив. Булганыотгонохин нь эдний гэр бүлийн гол "командлагч", дөрвөн настай Есүй. Биднийг сууж яриа өрнүүлэх зуур хөгжим дуугардаг номоо дэлгэж байгаад "Снегурочка" дууны аянд бүжиглэнэ гэж үзүүлж байнаа. Манай зурагчныг аппаратаа барихаар л пооз авч өмнүүр нь гүйнэ.

Гэрийн эзэгтэй Доржханд Геологийн яаманд хуулийн зөвлөх албыг олон жил хашжээ. Дөрвөн сайдын нүүр үзсэн гэнэ. Ховдын уугуул хүн юм байна.Л.Болд гуайн тухай ярихаараа "Багш чинь" гэж ирээд яриа дэлгэнэ. "Багш чинь хангайн хүн хэрнээ Ховдын байгалийг сайхан гэнэ. Цамбагарав уулыг их шүтдэг юм" гэхэд академич хажуугаас нь "Би Ховд руу олон явсан л даа. Өнгөрдөг зун хөгшинтэйгөө анх удаа хамт очлоо. Ай мөн ч гоё байна аа. Нөгөө Буянт гол дуун дээр гардаг шиг "Уудам шаргал хөндий..." тэр чигээрээ дурайгаад ирж байгаа юм" гэж хэлээд цайгаа оочиллоо.

Зочны өрөөний ханын шүүгээнд аяга шаазангийн иж бүрдэл, чамин хэлбэр дүрстэй хундага савыг өнгө өнгөөр нь өржээ. Эзэгтэйн хобби гэнэ. Заан гэхэд л янз бүрээрээ байна. Эзэгтэй "Дээхнэ үед нэг гишүүн зурагтаар жаран заантай гэж ярьж байна лээ. Миний цуглуулсан заан ная дөхөх байх шүү" гэж байна. Энэ гэрийн шүтээн нь Далай ламын хөрөг. Зочны өрөөнийхөө хоймор хэсэгт залжээ.

Зочны өрөөнд буйдан, цайны ширээнээс гадны хоёр ч номын шүүгээ зэрэгцүүлжээ. Мөн л хэл шинжлэл, турк судлалын номнууд дүүрэн. Академичийн ажлын өрөөг нь сонирхлоо. Ханаар нь дүүрэн ном өрсөн мөн л хэл шинжлэл, турк судлалынх аж. Мөнгө хайрлахгүй авдаг ганц эд нь ном гэнэ. Турк судлалын ном гэхэд л төрөл бүрээрээ. "Эртний турк, монгол хэлний хэл зүй, үгийн сангийн судлалыг сонирхож ажилладаг хүн дээ би. Монгол хэл шинжлэлийн түүхийг бас их сонирхоно. Миний номнууд голдуу тэр чигийнх" гэж ярив. Монголд ганцхан хувь ирсэн ном ч байгаа гэж академич сонирхуулав. Өвөөгийн амины ганц зээ охины зураг номын санд нь лав л хоёр харагдлаа.

Эзэгтэй нэг сонирхолтой хууч дэлгэв. "Багшид чинь гадны эрдэмтэд ирэхээрээ доллар өгдөг байлаа. Хуучин цагт доллар гэдэг амар олддог зүйл биш л дээ. Тэрүүгээрээ голдуу ном авна. Нэг удаа гадны эрдэмтний өгсөн хорин долларын 18-аар нь багш чинь ном авдаг юм.Үлдсэн хоёр доллараар нь би Улаанбаатар зочид буудлын доод давхраас нэг доллар наян центийн "Кристиан диор"-ын ус авчихлаа. Дараа нь дахиад хорин доллар бэлгэнд ирлээ. Ноолууран цамц анх гарч байсан үе. 18 ам.доллараар нь ноолуурын цамц, үлдсэн хоёр доллараар нь гурван ширхэг FA саван авсан юм. Гэтэл нэг өдөр НАХЯ-нд дуудагдав аа. "Яахаараадоллартай байдаг юм, хэн өгсөн бэ" хэмээн асууж байлаа" гэж хэлээд инээмсэглэв.

"Эрдэмтний эхнэр байх хэр хүнд алба вэ" гэж асуухад "Ерээд онд их хэцүү байлаа. Том зээ төрчихсөн, ээж нь оюутан. Хүүхдээ тэжээх сүү байдаггүй. Мах, хүнс ховор. Наймаа ид эхэлж байсан цаг.Багшид чинь ажлаа боль наймаанд яв гэлээ. Тэгсэн чинь Орос рууявж доктор хамгаалж ирээд номоо хаяж гахай үүрнээ л гэж байна. Түүнээс хойш энэ сэдвээр ярихаа больсон. Хүний нутагт цол хамгаалах өвгөнд хэцүү байсан байх. Надад бүр хэцүү байлаа. Ул боов, ууц, нэг авдар архи ачаад Улаан-Үүдэд очлоо. Эрдмийн зөвлөлийнх нь хамгийн залуу нь гэхэд л багш шиг чинь хүн. Буурал толгойтой мундаг хүмүүс.Илтгэл тавьж байгаа хүн рүү огт хардаггүй, сонсоод сууж байдаг юм билээ. Би чинь тэнд улаан дээл, ногоон бүстэй гүйгээд байдаг. Бараг хорин удаа таван давхарт гарсан байх. Нэг давхрын ресторанд идээгээ засчихаад шийд гарахыг хүлээж байгаа нь тэр. Нэг харсан манай хүн хөлсөө арчиж байна. Нэг орос хүүхэн гараад ирлээ. Бүх юм болсон гэж байна. Удсан ч үгүй тогтоол уншиж эхэлдэг юм. Юу ч сонсогддоггүй. Гэтэл алга ташаад явчихлаа. Өвгөнтэйгөө уулзах завдалгүй шатаар уруудаад гүйж явлаа. Амьдралд хэрэггүй номын хүний ар гэр ч хэцүү шүү дээ. Багш чинь сүүлийн таван жил талх аваагүй. Дээхэн нэг талх авсан юм. Амьдрал аймаар болж, 5000 төгрөгөөр хоёр талх авлаа гэж толгой сэгсрээд сүйд орж ирсэн. Хэдэн төгрөгийн цалинтайгаа мэдэхгүй хүн шүү дээ" гэж хууч дэлгэлээ. Талхны тухай ярьтал түрүүнээс хойш дуугүй сонсч дуусан академич"Тэрийг ярих хэрэг байна уу" гэж мушилзажбайна. Зээ охин Есүй энэ хооронд огт зүгээр суусангүй. Дуулж, бүжиглэж, цэцгээ усалж, зурагчны өмнө пооз авч, сүүлдээ бүр төгөлдөр хуурын ард тухлаад авав. Эмээ нь ноттой дуу хэвлэсэн хуучны ном төгөлдөр хуурынх нь өмнө тавихад хэзээний хөгжимчин шиг хуудсыг нь эргүүлж ирээд, толгойгоо үл ялиг гилжийлгэж байгаад хөгжмийн товчлууруудыг хэвлүүхэн гэгч нь тоншиж эхэллээ. Эмээ нь "Гавьяат шиг л байгаа биз" гэж ирээд өхөөрдөнө. "Хөгжимдөж" дуусангуутаа ёсолж, алга ташуулж тэрүүхэндээ тоглолт хийчихэв. Өдөрт хэд хэдэн удаа "төгөлдөр хуурч" болж гэрийнхнээ хөгжөөдөг гэнэ. Есүй эмээтэйгээ өдрийг өнгөрөөдөг аж.

Л.Болд академич эхнэртэйгээ 1966 онд МУИС-д элссэнийхээ дараахан сангийн аж ахуйн намрын ажлаар танилцаж гэр бүл болжээ. Жаргалантын сангийн аж ахуйд төмсний талбайд нэг нь хүрзээр төмс гишгэж, нөгөө нь түүж танилцаж байж. Тэр үеийн залуусын жишгээр ахынхаа хажуу өрөөндхоёр модон хайрцаг, хоёр чемодан, хоёр гудас, цагаан ортой амьдралаа эхэлсэн аж.

"Танай хүн цаатангууд руу их явдаг байсан гэсэн. Ихэнхдээ эзгүй байдаг байжээ дээ" гэхэд "Ихэнхдээ эзгүй байсан шүү. Хавар гэрээ барихад байхгүй. Намар гэрээ дулаалахад эзгүй. Цаатан руугаа яваад ирэхээрээбөөстэй хувцастай л босго давна. Гэхдээ багшийн чинь ажил их буянтай. Манай хүн арваад доктор төрүүлсэн. Энэ өрөөнөөс нэлээд нь жигүүр ургаж ниссэн. Бүр гадаад шавь хүртэл байсан. Роберт гэдэг румын залуу байлаа. Тэр үед цаг хэцүү учраас улс нь чадлаар бага, дайн тулаантай. Багш чинь Сангийн яамаар явж хэдэн төгрөг олж өгч, дээл хувцас бэлдэж өгч байлаа. Ер нь би өвгөнийхөө шавь нарыг цол зэргээ хамгаалаад гарахад нь их бэлгэдэлтэй үддэг. Шүдэнз зурна. Гал шиг бадарч яваарай гэсэн бэлгэдэл. Шинэ хүн төрж байна гэсэн бэлгэдлээр дээл хийж өгнө. Шавь нарыг нь их эрхлүүлнэ ээ" гэж ярив.

Л.Болд академичийн өвөг эцэг нь Амарбаясгалант хийдийн том лам байсан гэнэ. Алдар нь Гүнгэр. Одоо эдний удмын ургийн овог болжээ.Академичийн аав Лувсандорж чАмарбаясгалант хийдэд шавилж байжээ. Залуугаасаа багшийнхаа зөвлөгөөг дагаж хар болсон ч ойр зуурын уншлагатай байж. "Аавыг хар болох үед цаг хэцүү байсан л даа. Алтанбулагийн сэргийлэхэд лам нарыг бариулах ажил хийлгэх гэж дуудаж л дээ. Тэр бэрх ажлаас зугтаж цэрэгт олон жил болсон байдаг. Өвөг эцгээс минь үлдсэн хөөрөг,арваад мөнгөн аягийг хөгшинтэйгөө амралтанд явах хойгуур хулгай аваад явчихсан юм. Дамдинсүрэн гуай цай уухад заавал мөнгөн аягаар яах юм, ам түлчих гээд хэцүү гэдэг байсанюм. Нээрээ их гоё үг. Би Хушаат сумын бага сургуульд сурдаг байлаа. Тэр үед сурагчид лам нарын хөөргөөр чернилийн сав хийдэг байлаа шүү дээ. Хөөрөг тийм үнэ цэнэгүй байсан үе бий. Сүүлд бэхийн шилэн сав гарч ирсэн" хэмээн яриа дэлгэлээ. Өвөг эцгээс нь өвлөж үлдсэн зүйл гэж бор модон эрхи сонирхуулав. Оюутан зээ хүү нь өвгөөсөө үлдсэн эд зүйлийг хадгалдаг гол хүнгэнэ.

Том охин Халиунтай гал тогоонд хоол, цай бэлдэх үеэр нь хууч хөөрөхөд аавынхаа талаар "Миний аав хүүхдүүдээ эрхлүүлэх дуртай. Зээ нартаа бол бүр амь. Зээ нараа миний бурхан л гэнэ. Ямар ч ажлыг дуустал нь, нямбай хий гэж их захина. Өөрөө их нямбай хүн л дээ" гэж ярив.

Эзэгтэй ойрд цагаан сарын бэлтгэл гээд зав зай муутай байгаа аж. Академичийнд хэд хэдэн дээд сургууль, академийнхан золгуут хийхээр ирдэг гэнэ. Доржханд гуай "Хориод шавь нь гэхэд л дөч, тавь болж орж ирнэ. Уг удмаас гэхэд багшаас чинь ах улс хүртэл ургийн дээд хүн гэж ирж золгоно. Жил бүр золгуутаар ирэх хүмүүсийн нэрсийг 100, 200-гаар жагсааж байгаад бэлгээ бэлддэг. Энэ жил ураг саднаас гэхэд таван өлгийтэй хүүхэд нэмэгдсэн" хэмээн сонирхуулав. Ямар сайндаа л хамаатных нь нэг хүүхэд бэлэг өрсөн жижиг өрөөгөөр нь шагайгаад "Хөөх бараг нэг портер бэлэг байна шүү дээ" гэж дуу алдахав. УИХ-ын гишүүн Д.Тэрбишдагвынхтай айлсаж зусдаг болохоор их дотно гэнэ. Цагаан сараар гэр бүлээрээ ирж золгодог хүмүүсийн нэг юм байна. Эзэгтэй цай аягалах зуураа"Сайд байхдаа дохиогоо хангинуулж ирээд, хамгаалалтын машин зогсоож байгаад иржзолгодог байлаа. Таарсан хүмүүс их бэлгэшээнэ. Байж байгаа нь их сайхан, монголжуу хүн. Манайд байсан хүмүүс хүүхдээ золгуулахаар тэрэн шиг сайн хүн болоорой гэж ерөөнө. Ийм үг сонссон аав, ээж бэлгэшээнэ гэж жигтэйхэн. Манай Тэрбишдагва чинь далай лам дээр очоод ирэхдээ хүртэл танайхыг даалгасан шүү гээд арц утлага хүртэл авчирч өгдөг юм" гэж яриа дэлгэв. Академичийнхаас гархад 20.00 цаг өнгөрч байлаа.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Гэрэл зургуудыг

Г.ЛХАГВАДОРЖ

Эх сурвалж: Click here

МОНГОЛЫН ГУРВАН ӨРӨӨ ОНГИН ТАМГА ДЭЛХИЙН СОЁЛЫГ ХАМГААЛАХ ГЭРЭЭНИЙ БЭЛГЭ ТЭМДЭГ БОЛСОН НЬ

С.Дулам /Хэлбичгийн шинжлэх ухааны доктор, профессор/

Монгол тамга дэлхий дэхинд мандан гийсэн нэгэн сонин түүхийг сөхөж, алдарт зураач Николай Рерихийн Энх тайвны Гэрээ буюу дайны үед хүн төрөлхтний соёлын дурсгал болон бусад байгууламжийг хадгалан хамгаалахад чиглэсэн олон улсын гэрээний бэлгэ тэмдгээр монголчуудын гурван өрөө онгин тамга буюу гурван нүдэн чандмань тамга хэрхэн тодорсон учрыг энд өгүүлье.

1929 оны 10-р сарын 17-нд Рерихийн Музейн шинэ барилгын нээлтийн ёслол болж, энэ дэлхийн хамгийн нэр хүндтэй албаны хүмүүс, шинжээчид, зураачид хүрэлцэн ирж оролцжээ. АНУ-ын ерөнхийлөгчөөс эхлээд олон орны төр засгийн удирдагчид баяр талархал хүргэж, гарын үсэгтэй илгээлтээ ирүүлсэн байна. Парисын алдарт сийлбэрчин Анри Дропси энэ үйл явдлыг тохиолдуулан шинэ медалийн зураг гаргажээ. Гэхдээ Николай Рерих Нью-Йоркод гагцхүү эрхэм дээдсийг угтан авч, олон түмний баяр талархлыг хүлээн авахаар ирсэн юм биш, түүний аяллын хамгийн гол зорилго нь дайны үед соёлын дурсгал болон байгууламжийг хадгалан хамгаалах олон улсын гэрээнд гарын үсэг зурах ажлыг урагш нь ахиулах явдал байлаа. Н.Рерихийн Энх тайвны гэрээний эх бичвэрийг 1928 онд түүний давхар хяналтын доор олон улсын эрхзүйн доктор, Парисын Их сургуулийн профессор Жорж Шклавер найруулсан байна. Энэ гэрээний хэсгээс иш татвал: “байлдаж байгаа талуудын хувьд аливаа соёлын дурсгал, урлаг, шинжлэх ухаан, боловсролын байгууллагууд, шинжилгээний ангиуд, түүний бие бүрэлдэхүүн, эд хэрэгсэл, цуглуулга зэрэг нь төвийг сахисан байр суурьтай байх бөгөөд тэдгээрийг хүндэтгэн хамгаалах үүрэгтэй. Гэрээ байгуулагч бүх Эрхэм Этгээдийн ард түмэн, засгийн газар, дайтаж буй цэргүүдийн зүгээс эрхэмлэн хамгаалалтад авах эрх нь өөрийн тусгай таних тэмдэг, туг далбаа бүхий соёлын дурсгал, байгууламж, шинжилгээний ангийг ивгээлдээ авснаар баталгаажна” хэмээн заасан байдаг.

Рерихийн Энх тайвны Гэрээнд дурдсан “тусгай туг далбаа” гэдэг нь сүүлдээ Энх тайвны туг сүлд нэртэй болсон бөгөөд цагаан тойрог дэвсгэр дээр зурсан улаан өнгийн гурван өрөө онгин тамга буюу гурван нүдэн чандмань тамга байжээ. Энэ дүрс бол соёл хэмээх нэгэн хүрээнд багтсан урлаг, шашин, шинжлэх ухаан гурвыг бэлгэдсэн хэрэг бөгөөд мөнхийн тойргийн төв дунд хүн төрөлхтний өнгөрсөн, одоо, ирээдүй гурван цагийн зангилааг дүрсэлсэн юм санж. Учир нь Н.Рерих дэлхий даяар аялан явах зуураа энэ тамганы дүрсийг Ази, Европын олон газар олж илрүүлжээ. Монголын хадны сүг зургаас эхлээд шинэ чулууны үеийн ваар сав, Химаалайн бүх угсаатны дээлийн энгэрийн хээнд, бурханы шашинтны туг далбаанд болон домог туульсын баатад Гэсэр хаан, Рэгдэндагвын зураг дээр, копт болон этиопын эртний дурсгал, оросын бурхны хөрөг, Кавказын сэлэм жадны гурда тэмдэг, Загалмайтны аян дайныхны халх бамбай, Тамплиерүүдийн сүлд тэмдэг, Страсбургийн эх дагинын болон Германы Ханс Мемлинг зураачийн “Христийг бишрэхүй” уран зурагт Есүсийн цээжин дээр, Төвдийн гурван эрдэнийн бэлгэдэл, Хятадын тэнгэрийн сүмийн дотор чимэглэл, Энэтхэгийн хүслийг биелүүлэгч Чандмань эрдэнэ гэхчлэн энэ дэлхийн газар сайгүй байдаг байна. Энэхүү дүрсийн түгээмэл тархац болон бүхий л цаг үед хамаарах байдлыг нь бодолцон үзээд Рерих дэлхийн соёлын үнэт эрдэнэсийг хадгалан хамгаалах тал дээр энэ тамгыг давж гарах бэлгэдэл үгүй гэж үзсэн байна. Чингэхдээ бидний бодлоор Рерихийн өөрийн биеэр үзэж харсан Монголын хадны сүг зургаас эрт үед хамаарах нь эдгээрийн дотор бараг үгүй буй заа [Зураг 1, 2].

Улаан загалмайн туг далбаа, хүмүүний амь нас, эрүүл мэндийг авран хамгаалахыг бэлгэддэгийн нэгэн адил Энх тайвны туг далбаа хүн төрөлхтний соёлын бүтээлийг авран хамгаалах учиртай ажээ. Энх тайвны туг сүлдийн Хороог 1929 онд Нью-Йоркод анх үндэслэсэн бөгөөд дараа жилээс нь Парис, Бружид байгуулагджээ. Энх тайвны гэрээний гол зарчмыг Жорж Бернард Шоу, Альберт Эйнштейн, Герберт Уэльс, Равийндранат Таагүр зэрэг агуу их хүмүүс дэмжжээ. Энх тайвны гэрээг тунхаглан батлахад гарч байгаа ахиц дэвшилд сэтгэл ханамжтай болсон Н. Рерих 1929 оны намар эл гэрээгээ батлуулахаар Энэтхэгт буцаж ирсэн байна. Дараагийн зургаан жилд нь энэ Гэрээг батлуулахад тус дөхөм болгохын үүднээс дэлхийн олон хотод олон улсын бага хурал зохион байгуулсан байна. Ингээд эцэст нь 1935 оны дөрөвдүгээр сарын 15-нд буюу америкчуудын баярын өдөр АНУ-ын Ерөнхийлөгч Рузвельтийг байлцуулан Панамерикийн холбоог байгуулалцсан Латин Америкийн хорин орны төлөөлөгчид Цагаан-Байшинд Рерихийн Энх тайвны гэрээг батлаж, АНУ-ыг төлөөлөн Генри Уэллэс гарын үсэг зуржээ [Зураг 3]. Энэ бичиг баримт бол дэлхийн соёлын өвийг хадгалан хамгаалахын чухлыг дэлхийн олон улсын анхааралд хүргэх гэсэн Н.Рерихийн гучин зургаан жилийн хөдөлмөр дуусгавар болж буйг харуулсан үйл явдал байлаа [Decter 2004, 130-133].

Чингэхлээр гурван өрөө онгин тамга гэдэг бол монголчуудыг хүн төрөлхтөнтэй, монгол соёлыг хүн төрөлхтний соёлтой холбож буй хэлхээс мөн бөгөөд эл тамгадын судалгаа нь чанагш үргэлжилбэл, хүн төрөлхтний соёл иргэншлийн харьцуулсан судалгааны эх сурвалж болж болох талтай [Дулам III, 2007, 19].

Энэ бүхнийг үл өгүүлэн Рерихийн Энх тайвны Гэрээнд дурдагдан буй монголчуудын гурван өрөө онгин тамга буюу гурван нүдэн чандмань тамганы тухайд нарийвчлан өгүүлье. Хамгийн сонирхолтой нь дээрх гурван өрөө онгин тамганы дүрсийн олон жишээн дундаас хамгийн эртнийх нь Монголын хадны сүг зураг болж таарч байна [Зураг 1]. Н.Рерих Монгол орноор аялан явах зуур энэ тамганы дүрс хадны сүг зурагт дүрслэгдснийг олонтаа үзэж өнгөрсөн бөгөөд Өвөрмонголын нутаг Манжуурт ч бас тааралдаж, тэдгээрийг гэрэл зургийн хальсанд буулган авчээ [Зураг 2]. Энэ тамганы дүрсийн анхдагч бүтэц нь гоо зураасаар биш, матигар зураасаар бүтсэн нэгэн дугуй тойрог буюу онгин тамга болно. Ийм дүрсийг олон монгол угсаатан “зоосон тамга”, “хүрд тамга”, “цагираг тамга”, “төгрөг тамга”, “дугуй тамга” гэхчлэн янз бүрээр нэрлэх боловч олонхидоо бүр “наран тамга” гэж хэлдэг. "Naran" - хэмээх нэр нь ертөнцийг гийгүүлэгч тэнгэрийн эрхэстэй холбогдвол энэ тамганы гол бэлгэдлийн утга нь тодрон гарч ирэх бөгөөд "Наран тамга" гэдэг нэр томьёо нь Сэцэн хан аймгийн Боржигин Сэцэн вангийн хошууныханд түгээмэл аж [Дулам III, 2007, 64-71]. Наран тамганы түүхийг сөхөн хэлэлцвэл Монгол оронд элбэг тохиолддог Буган чулууны орой магнай орчимд сийлээстэй байж, дээд тив тэнгэрийн орныг нараар төлөөлүүлэн дүрсэлдэг. Харин онгин тамга хоёр удаа цуваа маягаар тохиолдвол өрөө онгин тамга болдог бөгөөд энэ нь байгаль гарвальт соёлын жишээ болох наран тамга гэхээсээ илүүтэй техник гарвальт соёлын цувуулсан хос хүрд буюу хүрдэн тамга, дугуй тамга болж хувирна. Учир нь хорвоо ертөнцөд хоёр нар гэж үгүй билээ. Өрөө онгин тамгыг өнөө болтол Архангай, Булган, Баянхонгор, Завхан, Төв аймаг [Чойсамба 1974, 74, 77, 79, 84, 106] зэрэг төв халхчуудын дунд хэрэглэсээр иржээ.

Онгин (наран) тамганы залгаагаар чандмань тамгыг ярихын учир нь бүтэх арга, зохиомжийн хувьд онгин тамганаас шууд үүсгэмэл шинжтэйгээс болжээ. Нэгэн үгээр хэлбэл, онгин тамганы анхдагч дүрсийг дахин үржүүлээд гурван өрөө онгин тамга буюу гурван нүдэн чандмань тамгыг гарган авч байна. Чухам иймэрхүү дам үүсгэмэл шинжтэй учраас Рашаан хадны болон бусад газрын тамгадын цоморлиг дотор бараг үзэгдэхгүй боловч Ховдын Мянгад сумын Бужгирын хадны болон Говь-Алтайн Цагаан голын хадны дүрсийг дурдаж болох юм. Түүнчлэн эрт цагт монгол угсаатантай угсаа гарал нэгтэй Сибирь, Уралын алтай язгуур хэлтний тамгад дунд ч бараг үзэгдэхгүй атал монгол угсааны хаадын зоосны тамга дотор Аргун хааны (1284) зоосны тамга хөмөргөн чандмань, Эмир Тимур (Тамерланг-1291) хааны зоосны тамга босоо чандмань тамга байсан [Пэрлээ 1976, 199] ажээ. Хожуу үеийн монгол хошуудын малын тамгад дотор Сэцэн хан аймгийн Боржигин сэцэн вангийн хошуу, ялангуяа Сан бэйсийн хошуу, То вангийн хошуу, Дайчин бэйсийн хошуу, гүн Гомбожав, гүн Цанлигдоржийн хошуу, гүн Махасүгийн хошуу, Түшээт хан аймгийн Мэргэн вангийн хошуу, Баруун гүн Намжилдоржийн хошуу, Сайн ноён хан аймгийн Далай Чойнхор вангийн хошуу, Наранхутагтын шавь, засаг Доржжавын хошуу, Засагт хан аймгийн гүн Балдоржийн хошуу, Амбан вангийн хошуу, Богдын их шавь нарын дунд энэ тамганы элдэв хувилбар дүрсүүдийг хэрэглэж байжээ. Харь овгийнхны дотор Свияг татар, Мажар нарын дунд байсан бөгөөд монгол хуучин овгоос барулас нар босоо чандмань тамгатай байв. Гурван өрөө онгин тамгыг мөн гурван нүд[тэй] чандмань тамга хэмээн нэрлэх бөгөөд энэ бол согд, уйгараар дамжиж, монгол соёлд нэвтэрсэн эртний энэтхэг соёлын зүйл буюу үлгэр туульст гардаг гадаад далайгаас залж авчирсан, гайхамшигт ид шидтэй хүн бүхний хүслийг хангагч норов эрдэнэ, хаан төрийн долоон эрдэнийн нэг [О.Сүхбаатар 1999, 246] - чандманийн (согд: čynt”many; čindāmani; уйгар: čintamaņi; самгарди: cintāmaņi; монг. бичиг: čindamani; “зүрхэн эрдэнэ”) нэрээр нэрлэсэн хэрэг болно. Гурван өрөө онгин тамга буюу гурван нүд[тэй] чандмань тамгыг Архангай, Говь-Алтай, Дорноговь аймагт [Чойсамба 1974, 74, 85, 89] өнөө болтол хэрэглэсээр байна.

Гурван өрөө онгин тамга буюу дугуй хүрээтэй гурван нүдэн чандмань тамганы бэлгэдэл утга нь болохоор монгол угсаатны домог зүй, бөө мөргөлийн соёлд Хүмүүн, Тэнгэр, Газар гурван мандал буюу монгол домог зүй, бөө мөргөлийн гурван ертөнцийн төлөөлөл дүр дүрс болдог. Монголын эртний яруу найраг, зан үйлийн шастир гэж болох “Галын ерөөлийн сударт”:

Kűműn tngri γajar γurban-u

Kűčű sűlde buyan kesig-i

Kűrűn iregűljű biden-dűr

Kűsel-iyer őggűn soyurq-a

[Rintchen I, 1959, 12]

хэмээсэн нэгэн бадаг шүлэг байдаг. Эл бадаг шүлгийн эхний хоёр шадыг зэргэд бүтцээр нь харьцуулбал, “Хүмүүний хүч”, “Тэнгэрийн сүлд”, “Газрын буян хишиг” гэсэн холбоо үгс болох бөгөөд бие биетэйгээ харьцан үүсгэдэг утгын даацаараа хэд дахин задрах хийгээд мөн төд дахин хураагдан нугарч, эл гурван үгэнд зангилагдах бүлгээ. Эл гурван үгэнд монгол бэлгэдлийн гүн ухааны охь шим хуримтлагдан буй гэхэд хилсдэхгүй бизээ [Дулам 1997, 147]. Эл гурван мандлыг дүрсийн хураамжид оруулмагц гурван өрөө онгин тамга буюу гурван нүдэн чандмань тамга болох юм. Үүнд орой дээрх онгин тамга нь буган чулуун хөшөөнд байдагтай нэгэн адилаар “наран тамга” гэдэг анхдагч утгаараа тэнгэрийн төлөөлөл болсоор байна.

Чингэхдээ Николай Рерихийн Энх тайвны Гэрээ буюу дайны үед хүн төрөлхтний соёлын дурсгал болон бусад байгууламжийг хадгалан хамгаалахад чиглэсэн олон улсын гэрээний бэлгэ тэмдгээр яг бүрэн бүтнээр нь аваад үзвэл дугуй хүрээтэй гурван өрөө онгин тамга буюу дугуй хүрээтэй гурван нүдэн чандмань тамга тодорсон билээ.

Дугуй хүрээтэй гурван өрөө онгин тамга буюу дугуй хүрээтэй гурван нүдэн чандмань тамга нь Засагт хан аймгийн Амбан вангийн хошуу, Богдын их шавь нарын дунд ихэд дэлгэрсэн тамга байжээ. Энэ тамганы бэлгэдлийг нарийвчлан аваад үзвэл Хүмүүн, Тэнгэр, Газар гурван мандал аль ч орон зүг, зовхис, өнцөг завсарт эндэлгүй энх тунх, мөнх оршихуйн бэлгэдэл болдог [Дулам III, 2007, 76].

Чухам энэхүү үүдэл санааг зураач хүний уран нарийн сэтгэлгээгээр бодож олсон Н.Рерих болон түүний хамтран зүтгэгсэд нэгэн хүрээнд багтсан урлаг, шашин, шинжлэх ухаан гурвыг орлуулан бэлгэдсэн хэрэг бөгөөд дайны үед хүн төрөлхтний соёлын дурсгал болон бусад байгууламжийг хадгалан хамгаалахад чиглэсэн олон улсын гэрээний бэлгэ тэмдгээр сонгон авчээ.

...1927 оны намар, түүх, угсаатны зүй, байр зүйн судалгааны том аялалыг Төв Азид зохион байгуулсан, Николай Константинович Рерих эхнэр, хүү, дагалдах хүмүүсийнхээ хамт Монголд иржээ.

Төв Азийг судлах эрдэм шинжилгээний багийг ахалж ирсэн нэрт эрдэмтэн Төвдийн Лхаса хотод очих зөвшөөрөл хүлээн Улаанбаатарт саатаж өвлийг өнгөрөөсөн байна Санкт Петербургийн уран зургийн академи, их сургуулийн хуулийн ангид суралцан төгссөн энэ хүн амьдралынхаа туршид долоон мянга гаруй зураг зуржээ бүтээлд нь дорнын сэдэв давамгайлдаг Монголын Дурслэх Урлагийн Музейн сан хөмрөгт Н.К.Рерихийн хэд хэдэн бүтээл бий.

Түүнийг Дорно дахинд Оросын нөлөөг хүчтэй болгох гэж зориуд Монгол, Төвд, Энэтхэг рүү илгээжээ. Н.К.Рерихийн гэр бүлийнхний 1927 онд амьдарч байсан байшин Баянзүрх дүүргийн дөрөвдүгээр хороо, Отгонтэнгэр их сургуулийн зүүн талд бий.

Рерих 1947 онд Энэтхэгт нас барсан бөгөөд өтөл насандаа Орост амьдрах зөвшөөрлийг гуйсан боловч зөвшөөрөл олгоогүй юм. Гэхдээ улаан Оросын "Буддист гэдэг нэртэй тагнуулч, улс төртэй хутгалдсан нэгэн юм" гэж эдүгээ Оросын зарим эрдэмтэн үзэж байна.

Эх сурвалж: http://mass.mn/n/1499

                      http://www.bolod.mn/mobile.php?nid=110985