Газрын хөрсөн дээр ямар нэгэн тодорхой мэдэгдэх шинж тэмдэггүй байсан археологийн дурсгалууд салхи, цас, усны үер болон газар шорооны ажлын явцад илэрч олдох тохиолдол байдаг. Ингэж олдсон томоохон дурсгал бол газар шорооны ажлын явцад илэрсэн Увс аймгийн Улаангомын ойролцоо, баруун хэсэгт орших хурц улаан шар өнгөөрөө онцгойрох Чандмань уулын төмөр зэвсгийн түрүү үеийн булшнууд юм. түүхийн олон цаг үеийн 300 гаруй булш, хөшөө дурсгал байгаагаас 70 гаруйг малтан судлаад байгаа юм.
Чандмань уулнаа малтсан шороон далантай дүнзэн бунхант булш, приамид хэлбэрийн далантай булш, чулуун далантай авсгүй булш, чулуун хайрцган австай булш үндсэн дөрвөн төрлийн булш нь урьд манай улсын нутгаас олдож байгаагүй булшны шинэ хэлбэр төрх бөгөөд эндээс хөдөлмөрийн багаж, зэр зэвсэг, гоѐл чимэглэлийн холбогдолтой олон зуун эд өлгийн дурсгал илрүүлэн олсон нь монгол нутагт төмөр зэвсэг үйлдвэрлэлд нэвтэрсэн он цагийг тодотгоод зогсохгүй, тэр үеийн аж ахуй, нийгмийн байгууламж, оюуны соѐлыг судлахад чухал ач холбогдолтой юм. Энэ талаар дэлгэрэнгүй авч үзье.
ТӨМӨР ЗЭВСГИЙН ТҮРҮҮ ҮЕ ЧАНДМАНИЙ СОЁЛ
Монгол орон хүн үүссэн өлгий нутгийн нэг хэмээн тооцогддог билээ. Улаангомын сав газар бол эртний их түүхтэй, соёл иргэншлийн өлгий болсон нутаг юм. Хархираагийн нуруунаас буусан олон голуудын үржил шимт хөндий . Улаангомын сав нутаг нь нэн эртнээс хүн оршин амьдрах таатай нөхцөлийг бүрдүүлсэн бүс нутаг байж түүхийн олон үеийн дурсгалыг өөртөө агуулсаар иржээ.Монгол алтайн нуруу, их нууруудын хотгор нь эртний хүмүүсийн өлгий нутгийн нэг байсан нь Монгол төдийгүй дэлхийн хэмжээнд яригдах цөөн хэдэн дурсгалууд эндээс олдсонтой холбоотой. Тэр дундаа Улаангомын хэмээн тодотгогдох Чандманий соёл бол Монгол, Төв ази төдийгүй дэлхий дахины хэмжээнд яригдах бие даасан цогцолбор соёлын нэгэн мөнөөс мөн ажээ.
Эл дурсгал нь хүрэл, төмрийн түрүү үеийн хоёр томоохон иргэншил болох дорнод монголын дөрвөлжин булш, дундад азийн скифийн соёл иргэншилийн холбоосон дээр оршиж тэр утгаараа энэ хоёр соёл иргэншлийн агуулгыг аль алины нь онцлогийг өөртөө агуулсан ихээхэн өвөрмөц онцлог бүхий дурсгал.Монголын төмөр зэвсгийн түрүү үе буюу мэө VII-III зууны үед холбогдох иж бурэн дурсгал бол Увс аймгийн Улаангом хотын дэргэдэх Чандмань ууланд буй цогцолбор соёл юм. Анх 1972 онд Улаангом хотноо газар шорооны ажил хийж байсан хүмүүс барилгын шороо хайрга Чандмань уулын бэлээс авах үед дүнзэн хашлагатай булш ил гарч, ийм булш байгааг олж мэдсэн ажээ.
Чандмань уул далайн түвшнээс дээш 1100 өндөр, улаан боржин чулуунаас тогтсон бөгөөд эртнээс нааш тахилгатай байсан нь олон зүйлээр илэрч байдаг.Мөн онд энэ тухай Г.Жамъян, Т.Бямбадорж нар Шинжлэх ухааны академийн Түүхийн хүрээлэнд мэдээлсэн ажээ. Уг мэдээллийн дагуу доктор Д.Дорж газар дээр нь ирж тандалт үзлэг хийн томоохон дурсгал мөн болохыг нь тогтоож, дараахан Д.Наваан, В.В.Волков нарын удирдсан "Монгол-Зөвлөлтийн хамтарсан хээрийн шинжилгээний хүрэл төмрийн түрүү үе судлах анги" судлан шинжсэн байна.1972-1974, 1981-1982 онуудад нийт 56 булш малтан шинжилсэн ажээ. Энэхүү дурсгалыг судлан шинжээд эндээс олдсон дурсгалуудыг адил төстэй дурсгалуудтай харьцуулан судлаад бие даасан соёл мөн болохыг тогтоон "Чандманий соёл" хэмээн нэрийджээ. "Чандманий соёл" нь МЭӨ VII-III зуунд холбогдоно.
"Чандманий соёл"-ыг тусгайлан олон жил судалсан хүн бол археологич Л.Цэвээндорж юм. Уулын эргэн тойронд түүхийн олон үед хамаарах 300 орчим булш, хөшөө дурсгалтай бөгөөд 70 гаруй булшийг малтан шинжээд байна. Чандмань уулын булшийг гадаад хэлбэр, булшны зохион байгуулалт, үхэгсэдийг хэрхэн оршуулсан зан үйл зэргийг нь шалгуур болгон дөрөв ангилсан байна.
1. Том дөрвөлжин чулуун далантай булш: Пирамид хэлбэрийн том чулуун далантай булш Чандмань уулнаа арав гаруй байгаа бөгөөд энэ төрлийн булшнаас төлөөлөл болгон хамгийн хойт захын нэгэн булшийг малтан шинжилсэн байна. Энэ булш 10x10 хэмжээтэй төв дундаа 1 м, захаараа 0,5 м өндөр пирамид хэлбэрийн чулуун -далантай бөгөөд далангийн суурь, хормойн дөрвөн талыг дунджаар 1,1x0,7x0,5 хэмжээтэй чулуугаар чигжиж овоолон бутээсэн байна. Булшны төв хэсэг дэх бунхнаас хүн амьтны эмх замбараагүйгээр байрласан яс их хэмжээгээр гарсан бөгөөд тонуулчид бусниулсан нь мэдэгдэнэ.
2. Чулуун далантай авсгуй булш: Энэ төрлийн булш нь чулуун далангийн дор 1,3-1,8 м гүнд нүх ухаж дотор нь эр, эм хоёр хүнийг нэгийг нь хөлийг нь атийлган баруун ба зүүн хажуугаар нь хэвтүүлж толгойгоор нь баруун хойд зүгт хандуулсан, нөгөөг нь хоёр хөлийг нь жийлгэж хоёр гарыг нь биеийг нь дагуулан гэдрэг харуулж хэвтүүлээд толгойгоор нь мөн хойд зүгт хандуулсан байдалтайгаар зохион байгуулсан байх ажээ.
3. Жижиг чулуун австай булш: Энэ төрлийн булшнаас Чандмань уулнаа 20 гаруйг малтан шинжилжээ. Эдгээр булш нь газрын хөрснөөс авсыг таглаж тавьсан чулуу нь ил гарсан байдлаар мэдэгдэх бөгөөд 0,8-1 м-ийн гүнээс чулуун авс гардаг. Чулуун авсанд гол төлөв 1-2 хүнийг хоёр хөлийг нь ихэд атийлган баруун буюу зүүн хажуугаар нь хэвтүүлж, толгойгоор нь баруун хойд зүт хандуулан тавьдаг байжээ. Зарим булшнаас хүний бүтэн яс гараагүй боловч антропологийн судалгаанаас үзэхэд хэд хэдэн өөр хүний яс байсан нь их сонирхолтой юм. Энэ төрлийн булшнаас хүрлээр хийсэн бэл, арал, хутга, чинжаал, байлдааны зээтүү, гурван хянгатай шөрөгт зэв, гоёл чимэглэл, гоёл чимэглэл, саадагны гох, ясаар хийсэн шөрөг, хавтгай ясан ялтас, сумны ясан зэв, төмөр хутга, шөрөг, хадаас, явуу, алаг бөөртэй шилэн эрхи, шавар ваар сав зэрэг эд өлгийн зүйлс олдсон байна.
4. Дунзэн бунхантай шороон булш: Дүнзэн бунхантай булшыг гүн ухаж дотор нь 2,5-3 м орчим урттай бүдүүн шургаагаар дүнзэн бунхан барьж түүнийгээ мод, чулуугаар маш нямбай шаллаж оршуулга үйлдээд бүдүүн урт сургаагаар таглаж хийсэн байна. Бунхан дотор 10 хүртэл хүн оршуулсан байх ба эрэгтэй, эмэгтэй хүн хүүхдийг ч хамт оршуулсан байдаг. Энд оршуулж буй хүнийхээ толгойг баруун буюу баруун хойд зүгт хандуулан хоёр хөлийг ихэд атийлган чулуун дэр дэрлүүлж тавьдаг өвөрмөц зан үйл ажиглагддаг.
Дүнзэн бунхантай булш нь газрын хөрсөн дээр ил гаргаж барьсан далангүй, гаднаас нь хараад булш байна гэж ялгаж таних шинж тэмдэггүй учир тоногдсон нь цөөн, анх хийсэн янзаараа бүрэн бүтэн, дагалдуулж тавьсан эд өлгийн зүйлс нь бүрэн байдаг учир эрдэм шинжилгээний хувьд онц сонирхолтой.Зарим нэгэн онц сонирхолтой булшны талаар дэлгэрэнгүй өгүүлбэл, 46-р булш: Энэ булшинд таван хүнийг хэвтүүлээд толгойг нь баруун хойд зүгт хандуулан байсан бөгөөд булшнаас хүрэл зэв, ясан шөвөг, хүний хүзүүний орчимд сувсан зүүлт, хүрэл ээмэг, ваар савны зүйлс их олддог.
Чандманий 11-р булшний хэмжээ нь 3,3 м х 3,1 м хэмжээтэй гадна мэдэгдэх шинжгүй, дотроо бунхантай энэ булшинд долоон хүн оршуулсан. Хүмүүсийн толгой бүгд зүүн зүг харуулан тавьсан.31-р булш: Энд 1,2м гүнээс дүнзэн бунхантай оршуулганд найман хүнийг толгойг нь баруун хойт зүг хандуулан тавьсан бөгөөд дөрөв дөрвөөр нь хоёр эгнээ болгон оршуулсан. Эхний дөрвөн хүнийг баруун хажуугаар нь хэвтуүлээд хөлийг нь атийлгасан. Дараагийн дөрвөн хүнийг зүүн талаар нь хэвтүүлэн атийлгасан байсан. Энэ булшнаас хүрэл толь, алтан бөгж, чинжаал хутга, шавар сав зэрэг мөн хонины эвэр далны яс дагалдуулан тавьсан ажээ.
33-р булш: Газрын хөрснөөс ялгагдах аргагуй 1 м-ийн гүнд дүнзэн бунхантай оршуулганд долоон хүн хоёр хүүхэд оршуулсаны таван хүний толгойг баруун хойд зүг харуулааад баруун хажуугаар нь хэвтүүлж хөлийг нь атийлгасан ба чинжаал хутга, хүрэл тогоо, сумны ясан зэв дөрвөн ширхэг, модоор хийсэн сав суулга болон ихэвчлэн эд зүйлс дагалдуулан тавьсан.
23-р булш: Газрын хөрсөн дээр ямар нэгэн шинж байхгүй 0,8м гүнд 2,4х2,4м хэмжээтэй модон бунхантай чулуун шалтай булш байсан. Энд долоон хүнийг оршуулсан ба толгойг нь баруун хойд зүг харуулсан. Хүн бүрийн толгой доор чулуу дэрлүулэн тавьсан. Шавар эд өлгийн зүйл дагалдуулсан. Хоёр, тавдугаар хүний хөлийг жийлгээд хоёр гарыг нь биеийг дагуулж, толгойг нь зүүн зүг харуулсан. Дөрөв, зургаа, долдугаар хүмүүсийн хоёр хөлийг атийлгаад зүүн хажуугаар нь гурав дахь хүний хөлийг атийлган баруун хажуугаар хэвтүүлэн баруун хойд зүг харуулсан хүрэл чичлүүр хутга, төмөр зээтүү, хүрэл толь, хүрэл унжлага, шавар ваар сав дагалдуулсан.
43-р булш: Энд газар хөрсөнд мэдэгдэх шинжгүй. 0,9 м гүнээс бунхан гарсан. Бунханы баруун хойт хэсэгт 2 хүнийг толгойг нь баруун хойт зүг харуулан баруун хажуугаар нь атийлгаж тавьсан. Энэ хүний толгойг нь хүний биеэс хол тавьсан байсан. Энэ толгойны баруун талд дугуй хэлбэртэй цөм цохьсон ба энэ хүний бүсний орчмоос хүрэл толь, байлдааны хүрэл зээтүү, зэв зэрэг тус тус олдсон байна.
Чандмань уулнаа малтан шинжилсэн эдгээр булш нь гадаад байдал, доторхи зохион байгуулалтаараа Монгол, Тува, Сибирь, Дундад ази, Алтайн мөн үеийн булш бунхантай ижил төстэй талууд нэлээд байгаа боловч, өөрийн гэсэн өвөрмөц онцлогийг булш бунхан хийж бүтээх, үхэгсэдээ оршуулахад үйлдэж байсан зарим ёс заншил, зан үйл болон аж ахуй, хөдөлмөрийн туршлага нь тэдний дараагаар Монгол нутагт оршин тогтнож байсан овог аймгийханд уламжлагдан хадгалагдсан төдийгүй хөрш зэргэлдээ мөн үеийхэнд харилцан нөлөөлсөн бие даасан томоохон соёл байсан нь маргаангүй юм.Чандманий соёлоос илрэн гарсан эд өлгийн зүйлсийг хэв шинжээр нь харьцуулан зэр зэвсэг, хөдөлмөрийн багаж, элдэв тоног хэрэгсэл, толь, гоёл чимэглэл, сав суулга, хэмээн ангилан үздэг юм. Эдгээрээс зэр зэвсгийн төрөл зүйл нь ур хийцийн хувьд мөн үеийн ижил төстэй дурсгалуудаас ялгаран харагддаг юм.
Энэхүу дурсгалаас хүрэл ба төмрөөр хийсэн чинжаал хутга арав гаруй олдсон байна. Хүрэл чинжаал нь хэлбэр төрхөөрөө
1.Эрвээхэй далавчит маягийн ааг бүхий зууван хэлбэрийн тольттой,
2.Товойлгон үйлдсэн шулуун аагтай, зуувин хэлбэрийн тольттой,
3. Гүдгэрдүү аагтай, ишээ дагасан зэрэгцээ хоёр ховилтой, зуувин хэлбэрийн толытой,
4. Мөлгөрдүү давхар Чандмань уулны булшнаас гарсан хурэл хутга аагтай, ишнийхээ дотор талаар гүн ховилтой, ховилынхоо хоёр талд хоёр тусгай сэнжтэй мөөг хэлбэрийн тольттой,
5. Ир нь угаараа өргөсч ааг болсон цагирган сэнжтэй,
6. Эрвээхэйн далавчны маягийн аагтай ишээ дагасан ховил бүхий цагирган тольттой,
7. Нэг талдаа иртэй эрвээхэйн далавчны маягийн аагтай домгийн хоёр шувууны толгойг өөд өөдөөс нь харуулан товойлгон цутгаж урласан тольттой.
Харин төмөр чинжаал нь,
1. Шулуун аагтай цагирган тольттой,
2. Ир нь угаараа өргөсч ааг болсон ишээ дагасан урт нэвт нүхтэй зуувин дугуй хэлбэрийн тольтой гэсэн нийт есөн төрөл байна.Харин байлдааны хүрэл ба төмөр зээтүү арав орчим олдсон бөгөөд эдгээр нь гол төлөв чичлүүр хутганы хамтаар нэг дороос олдож байжээ.
Эндээс олдсон байлдааны хүрэл зээтүүнүүд гол төлөв 15-20 см урт, дугуй онгитой их бие нь бөөрөнхий хэлбэртэй бөгөөд хоёр торгон үзүүрийг шовхолж ирлэсэн байх бөгөөд зарим зээтүүний хоёр үзүүр нь тэнцүү биш байх боловч үндсэндээ адил байх юм. Чандманчууд байлдааны зээтүүгээ 60 см орчим урт модоор ишлэж ишнийх нь үзүүрт хамгаалалт хүрэл үзүүр хийж байв. Байлдааны зээтүү гол төлөв үхэгсэдийн бүсэлхий орчмоос олдох ба ан агнуурын болон байлдааны зэвсэг болгон хэрэглэж байсан нь мэдэгдэнэ.
Чандманьчуудын ан агнуур ба байлдаанд хэрэглэдэг хурдан зэвсэг нь нум сум байв. Чаньдманьчуудын нум одоогоор бүтнээрээ олдож амжаагүй байгаа бөгөөд нумны өмхөрсөн жижиг хэсгүүд дээр тулгуурлан бүхэлд нь сэргээх боломжгүй юм. Гэсэн хэдий ч хэв байдлыг нь ажихад хүрэл төмрийн түрүү үед монгол нутгаар өргөн тархасан иМ" хэлбэрийн зүймэл нум хэрэглэдэг байсан нь мэдэгдэнэ.Чандманьчуудын нум нь бүсэлхий орчимоос нь илрэн олдох ба энэ нь тэд нумаа бүснээсээ зүүж явдаг байсныг илтгэн харуулна. Эндээс харвуулын хүрэл ба ясан зэв олон тоогоор олдсон бөгөөд эдгээр нь нэлээд хэдэн янз байна. Харвуулын зэвүүд нь бүгд гурван хянгатай бөгөөд дотроо шөрөгт болон онгит гэж ялгагдана. Зарим хүрэл зэвийн мөс суулгадаг хөндийн хэсэгт нь мөс хугарвал авч байх зориулалттай жижиг нүх гаргасан байна. Эндээс илрэн гарсан нэгэн сонирхолтой олдвор бол боөрөнхий толгойтой модон сум юм.Энэхүү дурсгалаас хүрэл ба төмрөөр хийсэн саадагны гох нэлээд олдсон бөгөөд эдгээрийг хийсэн арга барил, хэлбэр төрхөөр нь, хавтгай хүрлийг үзүүрийг нь махийлган дээд талд нь дугуй буюу дөрвөлжин нүхэлж хийсэн хүрэл гох, нимгэн хавтгай хүрлийн нэг үзүүрийг нь махийлган нөгөө үзүүрийг нь эсрэг талруу нь хуйлж сэнж болгосон, цагирган сэнжтэй хүрэл буюу төмөр саадагны гох, барсын төрлийн амаа ангайсан амьтны толгойн цутгавартай, хажуудаа сэнжтэй хүрэл гох гэх зэргээр ангилан авч үзсэн байна. Судлаачид эндээс илрэн гарсан саадагны гохыг харьцуулан судлан үзээд буган хөшөөний бүснээс зүүж дүрсэлсэнтэй адил саадагтай байжээ хэмээн үзсэн нь бий. Чандмань уулын булшнаас хүрэл ба төмрөөр хийсэн хутга арав гаруй олдсон байна. Хүрэл хутга нь бүгдээрээ тэгш мөртэй харин ишний тольт нь өөр өөр юм. Хутгыг ширэн буюу ширэлсэн модон хуйнд хийж бүснээсээ зүүж явдаг байсан бололтой юм.Мөн энэ дурсгалаас шөвгөрхүү эдлэл нэлээд олдсон бөгөөд эдгээрийг ерөнхийд нь мөөгөн толгойтой бөөрөнхий биетэй дөрвөн талтай хүрэл шөвөг, хотон шувууны толгойн дүрстэй хүрэл шөвөг, ишиндээ нэвт нүхтэй бөөрөнхий ясан шөвөг хэмээн ангилдаг байна.ээр өгүүлсэн олдворуудаас гадна олом, хазаар, бүс тэлээний хүрэл арал, ваар савны зүйл зэрэг олдворууд ч нэлээд илрэн гарсан байна.
Чандманий соёл нь энэ бүс нутгийн хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үеийн нийгэм оюун санаа, сэтгэлгээний төвшин зэргийг илрүүлэн судлахад чухал ач холбогдол бүхий дурсгал юм. Энэ дурсгалыг илрүүлэн судалсны үр дүнд МЭӨ VII зуунаас Монгол нутаг дахь эртний хүмүүс төмөр зэвсэг үйлдвэрлэлдээ нэвтрүүлэн хэрэглэх болж улмаар тэдний нийгэм оюун санаа сэтгэлгээний түвшинд нь чухал ахиц гарсан болохыг илтгэн харуулдаг чухал дурсгал ажээ. Тиймээс ч Чандманий соёлыг монгол нутаг дахь цорын ганц бөгөөд бие даасан томоохон дурсгал мөн гэдэгтэй санал нийлдэг байна.Чандманий соёлоос гадна Улаангомын сав нутаг нь эртний овог аймгуудын нутаглан сууж байсныг илэрхийлэн харуулах үүх түүхийн гайхамшигт дурсгалууд ч цөөнгүй бий. Улаангом хотын ойр эртний Түрэг (552-745), Уйгур (745-840)-ын хаант улсын үед холбогдох Долоодойн хэмээх тодотгол бүхий руни, уйгур бичээс бүхий хөшөөнүүд бий. Эдгээр хөшөөг Түрэг, Уйгур бичээс бүхий Долоодойн хөшөө хэмээн нэрлэж иржээ.Увс аймгийн орон нутгийг судлах музейд хадгалагдаж буй Долоодойн хэмээн нэрийдэгдэх Түрэг, Уйгур бичээс бүхий дурсгал анх Түргэн сумын нутаг Хар ус хэмээх газар буй Долоодойн хэмээн нэрлэгдэх цогцолбор дурсгалын орчим байжээ.Долоодойн хөшөө байх хиригсүүрийн өндөр нь хоёр метр, голч нь хорин метр орчим ажээ. Булшны дөрвөн талд тус бүр метр гаруй өндөр улаан боржин чулуугаар хийсэн хөшөө бийгээс хоёр хөшөө нь бичээстэй юм. Уг дурсгалыг анх эрдэмтэн Ц.Доржсүрэн илрүүлэн улмаар аймгийн орон нутгийг судлах музейд зөөвөрлөн авчирсан байна.
Долоодойн руни бичигтэй чулуу Долоодойн уйгар бичигтэй чулуу Түрэг бичээс бүхий хөшөө нь руни бичгээр бичигдсэн дөрвөн мөр бүхий бичээстэй дурсгал юм. Энэхүү бичээсийн талаар Ц.Доржсүрэн, Б.Ринчин нар өөрсдийн бүтээлдээ дурьдаж байсан бөгөөд өнөө болтол тайлан уншиж хараахан амжаагүй байна. Харин Уйгур бичээс бүхий хөшөө нь 57 үгнээс бүрдсэн нийт 8 мөр бичээстэй юм. Ц.Доржсүрэн уг бичээсийг гэрэл зургаар хуулбарлан Оросын эрдэмтдэд илгээсэн бөгөөд анх А.Щербак тайлан уншсан ажээ. Уг бичээсийн агуулга ныБаатар нэр минь Богаз-Тегин. Би арван долоон настай байхдаа цэргийн хамт Бур-Улугуд очижБи мянган адууг олзолсон. Арван есөн нас арай хүрээгүй байхдааБи Оги-Сунуту-Тытагуд аян дайн хийсэн ба Чонуд цэрэг илгээж билээ.Ярмагзед үлдэнгүүд би тэдний замыг тосож хааж билээ. Өндөр жилТүвдээс хойш оршдог газар нутаг дахь Тюргис-Болочу-Огузыг би эзлэв. Хорин нэгтэйдээ би Омузуд цэргээ аваачаадДалайтай залгасан газар дахь Биди хүртэл доош бууж....... (Наймдугаар мөрний бичээс балраад гаргагдахгүй болжээ). Хэмээнхөшөөнөө бичсэн байна.Тэгэхээр уг хөшөөнөө Богаз-Тегин хэмээх залуу баатар хэд хэдэн газар цэрэг илгээж аян дайн хийсэн тухай өгүүлсэн байгаа нь тодорхой байна. Эрдэмтэд бичлэгийн хэлбэр дүрс, бичлэгийн шинж байдлыг нь судлан үзээд согд-уйгурын буюу согд бичиг уйгур бичигт шилжиж байсан үеийн бичигтэй их төстэй байна гэж үзжээ. Хөшөөний бичгийн найруулга, он жилийг нэрлэсэн байдал, хэл зүйн онцлог зэргийг нь шалгуур болгон уг дурсгалыг VIII зууны үед холбогдуулан үздэг байна.
Энэхүү дурсгалууд нь Монгол нутагт оршин тогтнож байсан Түрэг, Уйгурын хаант улсын үед холбогдох цөөн хэдэн дурсгалын нэгэн юм.
Чандмань уулын булшнаас морь малын элдэв тоног хэрэгсэлд хамруулан авч үзэж болох суран эдлэлийн үзүүрт хийж байсан бололтой хүрэл шахуурга (бөгж) ясан шахуурга, төмөр гархи, хүрэл, төмөр товруу зэрэг эд өлгийн зүйл нилээд олдсон юм. Хүрэл толь нилээд олдсон ба тэдний зарим нь эсгий, давуу гэртэй байжээ.
Толь нь булшинд эр, эм алиных нь ч дэргэдээс олдох ба тэдний сэнж нь ихэд элэгдснээс үргэлж хэрэглэж, байнга зүүж явдаг байсан нь илэрхий. Эдгээр толь бүгд дугуй хэлбэртэй хажуудаа бариул сэнжтэй юм. Толийг чухам хаанаасаа зүүж явдаг байв гэдэг нь жижиг боловч сонирхолтой асуудал билээ. Булшнаас хүрэл толь гол төлөв үхэгсдийн бүсэлхий орчмоос олдох тул түүнийг бүснээсээ зүүж явдаг байжээ хэмээн үзэхэд буган чулуун хөшөөнөө зөвхөн зэр зэвсгийн зүйлийг бүснээсээ зүүж дүрсэлдгээс, харин толийг бүснээсээ зүүж дүрсэлсэн нь огт үгүй бөгөөд түүнийг хөшөөний эх биеэнд бүснээс дээш бугануудын дүрснүүдийн завсар хооронд
хонхойлгон цохиж урласан байдаг билээ. Үүнээс үзэхэд тэр үеийн хүмүүс толийг хувцасныхаа энгэрт хадаж зүүдэг байсан бололтой.
Чандмань уулын булшнаас олдсон эд өлгийн зүйлсийн дотор гоѐл чимэглэлийн зүйл чухал суурийг эзлэх бөгөөд тэднийг хүрэл, яс, бугын эвэр, хар тугалга, алтаар хийсэн ба зарим зэр зэвсэг, сав суулгыг хээ угалзалж эсхүл тэдний дээр амьтны дүрс урлаж гоѐж чимсэн байна. Эндээс задгай цагирган сэнжтэй мушигмал унжлагатай алтан шармал, дэгрээ маягийн хар тугалган, дөрөөн хэлбэрийн хар тугалган, ердийн хар тугалган гархи дөрвөн төрлийн ээмэг олдож мэдэгдээд байна. Мөн буга маралын араан зүүлт, тарваганы соѐон зүүлт, цагаан сувс, хөх буюу ногоон өнгийн шилэн зүүлт, оюу зүүлт, алаг бөөртэй (нүдтэй) шилэн эрхи, явуу, хүрлээр хийсэн явуу, ясан ба занарлаг чулуулаг (богхед)-аар хийсэн жижиг ялтас, хүрэл товруу бүхий чимэглэл, хүрэл товч, товруу, богийн шагай, амьтны сийлбэртэй бүсний ясан нүүр, хүрлээр хийсэн адуу, тэмээний толгой, шар шувууны толгойн дүрстэй товруу, даруулга, модон сам зэрэг олон төрлийн гоѐл чимэглэлийн холбогдолтой дурсгал олдсон билээ. Буга, маралын араа, тарваганы соѐо, цагаан сувсаар (цагаан өнгийн зуурмагаар) гоѐл чимэглэл хийж түүнийг хүзүү бугуйндаа зүүх буюу хувцсандаа хаддаг заншил Монгол нутагт эрт цагаас уламжлалтай бөгөөд түүнийг нилээд хожуу үе хүртэл хэрэглэж байжээ. Явуу нэн эрт цагт Энэтхэгийн далай ба Номхон далайн баруун сав нутгаас дамжиж манай оронд иржээ. Алаг бөөртэй шилэн эрхийг эрдэмтэд Египет нутагт анх гарсан эд хэмээн үздэг бөгөөд тэр нь Умард Кавказ, Дундад Азийн нутгаас хүрэл, төмөр зэвсгийн эхэн үеийн булшнаас цөөн тоогоор олддог бөгөөд Чандмань уулын булшнаас хөх, ногоон, цагаан, бор өнгийн алаг бөөртэй шилэн эрхи олон тоогоор олдсон нь урьд өмнө манай орны хүрэл ба төмөр зэвсгийн эхэн үеийн дурсгалаас олдож байгаагүй шинэ олдвор юм. Чандмань уулын булшнаас шавар, мод, хүрлээр хийсэн сав суулгын зүйлс олдсон бөгөөд сав суулганы ихэнхийг шавар сав эзлэх ба хүрлээр хийсэн тогоо нэг гарсан юм. Модон сав суулганы хэсэг хэд хэд олдсон боловч ихэд ялзарч муудсан тул нарийвчлан судлах боломж бараг үгүй юм. Чандмань уулын булшнаас олдсон шавар сав нь гол төлөв хар саарал, хурц улаан шаргал хоѐр төрлийн өнгөтэй бөгөөд шавар зуурмаг нь нарийн ширхэгтэй, шатаалт маш сайтай гараар хийсэн, хавтгай ѐроолтой бөгөөд тэр үед ваар хийх хүрдийг сэдэж хэрэглэж хараахан амжаагүй байжээ. Шавар савыг бариад дараа нь гадна талыг нь маш сайн өнгөлж шатаадаг байжээ. Чандманьчуудын өдөр тутам хэрэглэх аж ахуйн үйл ажиллагаатай уялдан шавар сав суулгыг хэрэглээний зориулалтаас нь хамааран хэд хэдэн төрлийн хэлбэртэй хийдэг байжээ.
Чандмань уулын булшнаас олдсон шавар савыг хэлбэр төрхөөр нь нь ангилаж үзэхэд:
1. Өндөр нарийхан хүзүүтэй цүлхэн бөөртэй шавар сав. Энэ төрлийн шавар сав Чандмань уулын булшнаас бусад төрлийн савнаас олон олдсон ба гол төлөв амсар, мөрөөрөө хааяа бөөрөө тойруулж урласан хэд хэдэн гүвгэртэй, эсхүл мөрөөрөө тойрч ханалж сараачсан хээтэй байдаг. Мөн энэ төрлийн шавар ваарны заримынх нь мөрөөр хээлж, хажуу бөөрөнд нь хар өнгийн будгаар элдэв тамга, дүрс урласан байх нь тохиолдоно. Чандмань уулын булшнаас гарсан нэгэн шавар ваарны бөөрөн дээр хоѐр буга, нэг янгирын дүрсийг маш гайхамшигтай товойлгон дүрсэлсэн байна.
2.Умгар амтай, хажуудаа сэнжтэй хавтгай ѐроолтой жижиг шавар сав. Эдгээр савны зарим нь амсараараа тойрсон ганц гөвгөртэй, эсхүл цулгуй, мөн бөөрөө олон давхар гүдгэр зураасан чимэгтэй байна.
3. Хавтгай ѐроолтой хувилхуу маягийн шавар сав. Эдгээр савны зарим нь бөөрөөрөө тойрсон хэдэн гөвгөртэй байхаас гадна гол төлөв амсарынхаа хажууд хоѐроос дөрвөн товгор бариул (чихтэй)-тай.
4. Хажуудаа бариул сэнжтэй аяга маягийн шавар сав.
5. Өргөн намхан хүзүүтэй, хавтгай ѐроолтой элдэв гоѐл чимэггүй шавар сав.
6. Бумбархуу маягийн хажуу бөөрөндөө товгортой шавар сав.
7. Дашмагархуу маягийн шавар сав. Энэхүү сав нь зууван хэлбэртэй бүдүүн зууван хүзүүтэй бөгөөд түүний хажуу хоѐр бөөрийг арьсан дашмагны оѐо мэт хэрчлээстэй гөвгөр гаргаж чимсэн байна.
8. Хавтгай ѐроолтой, дөрвөлжин хэвтэй, намхан ханатай хайруул маягийн шавар сав.
Чандмань уулын булшнаас дээрхи найман төрлийн ихэнх нь эвдэрч хагараагүй бүтэн 60 гаруй шавар сав олдсон бөгөөд тэдний ахуй амьдралд шавар сав суулга чухал хэрэгцээтэй байжээ. Чандманьчууд эр, эм, хүүхэд гэж ялгалгүй үхэгсдийн толгойн зулайн харалдаа дээд талд, мөн нүүрний тушаа шавар сав тавьдаг заншилтай байсан байна. Өндөр нарийхан хүзүүтэй цүлхэн бөөртэй дашмагрхуу маягийн хоѐр төрлийн шавар савыг ихэд гоѐж чимсэн ба тэдний гадаад хана нь хөө тортог болоогүй мөн түүнчлэн нарийхан өндөр хүзүүтэй зэргээс үзэхэд эдгээр саванд юм чанадаггүй, харин шингэн, нунтаг зүйлийг хадгалдаг байжээ. Бусад таван төрлийн савны хана нь ихэд хөө тортог болсон, гадна талд нь зузаан хөө дагтаршин тогтсон, зориуд чих, бариул, дүүжлэх сэнж гаргаж, харьцангуй том амтай үйлдсэн зэргээс эдгээр саванд хоол унд чанадаг байжээ Чандмань уулын 33-р булшнаас цөгцөн хөлтэй ирмэгтээ босоо, зууван хоѐр сэнжин бариултай, их биеийг нь тойруулан хонхойлгон гаргасан зэрэгцээ хоѐр бүстэй цутгамал хүрэл тогоо олдсон бөгөөд түүнтэй ижил төстэй хоѐр хүрэл тогоо Монголын үндэсний түүхийн мүзейд хадгалагдаж байдаг.
Чандмань уулын булшны судалгаанаас үзэхэд, Монгол улсын нутгийн баруун хойт хэсэгт тухайн үед Төв Азийн хээр тал нутагт амьдарч байсан аймгуудтай ерөнхий шинжээрээ ижил боловч орон нутгийн биеэ даасан шинж чанар бүхий соѐлтой нэгэн аймаг байжээ. Гэвч Чандманий аймгийн оршин тогтнож байсан газар хир зэрэг өргөн цар хүрээтэй байсан, түүнчлэн зүүн, баруун урд зүгтээ чухам аль орчмоор зааглагдаж байсан нь одоогоор тодорхойгүй. Монгол нутагт Чандмань уулын
дөрвөн төрлийн булштай ижил булшыг урьд хожид малтан шинжилсэн нь үгүй учир энэхүү соѐл зөвхөн Чандмань уулын орчим хэсэгхэн газар олон аймгуудын залгаа нутагт тархаж уу, эсхүл монгол орны баруун хэсэгт ихээхэн газар нутагтай байв уу гэдэг асуудалд одоогоор хариулах боломж үгүй байна. Чандманьчуудын аймаг Төв ба Дорнод Монгол, Байгаль нуурын наад бие нутаг, Тува, Алтайн оршин суугчидтай эдийн боловсрол, дүрслэх урлагийн хувьд ижил төстэй байгаа нь түүх, нийгмийн хөгжлийн нийтлэг байдал, түүнчлэн газар зүйн байршлаараа хөрш зэргэлдээ нөхцлөөс шууд хамаарах билээ. Чандмань уулын дөрвөн төрлийн булшны нэгээс хоѐр төрөл нь хөрш зэргэлдээ нутгийн төмөр зэвсгийн үеийн дурсгалд байх авч дөрвүүлээ хамт тохиолдсон нь үгүй билээ. Энэ талаараа Төв Азийн дөрвөлжин булштан, Алтайн маймир-пазрыкууд, Минусын хотгорын тагаруудтай төстэй тал байвч онцлог ялгаатай, дүнзэн бунхантай шороон булшны бүтэц зохион байгуулалт түүний дотор үхэгсэдийг бүлгээр оршуулсан зан үйл зэргээрээ Тувагийн уюукуудын дурсгалтай бусдааас илүү ойр нягт холбоотой нь харагдаж байна. Түүнчлэн Чандмань уулын жижиг чулуун австай булш уюукийн “чулуун хайрцагтай” хэмээн нэрлэгдэх булштай мөн Монголын төв ба дорнод хэсгээс олдох ижил зохион байгуулалттай зарим булш, улмаар дөрвөлжин булшны зарим нэгтэй ижилсэж болох талууд бас ажиглагдаж байна.
Дөрвөлжин чулуун (том) далантай модон бунхан, чулуун австай булштай ижил гадаад зохион байгуулалттай булш Монголын төв нутагт тохиолдох ба энэ төрлийн булш доторхи зохион байгуулалтаараа Тувагийн дугуй далантай дүнзэн бунхантай булштай нилээд ижилсэж болох юм. Чулуун далантай авсгүй нүхэнд хүнээ оршуулсан булш Монголын өмнөд ба төв нутагт мөн Тувагийн нутгаас ч бас олддог.
андманьчуудын дөрвөн төрлийн булшнаас гурав нь зохион байгуулалтын зарим шинжээрээ Монгол ба Тува нутгийн алинаас ч олдож буй хосолмол шинжтэй болохыг бид дурьдлаа. Үхэгсэдээ баруун буюу зүүн хажуугаар нь хэвтүүлэн гар хөлийг нь ихэд атийлгаж оршуулдаг заншил Тува, Алтай, Тянь-Шань, Памирын нутагт мөн үед амьдрагсадын дунд өргөн дэлгэрсэн ажээ. Гэтэл үхэгсэддээ чулуун дэр тавих ѐс Тувагийн уюукчуудын нэгэн адил Төв Азийн дөрвөлжин булштанд байсан төдийгүй Чандмань уулын булшинд үхэгсэдийг оршуулсан байдал, оршуулгын зарим зан үйл хожмын Монгол угсаатны үхэгсэдээ оршуулж байсан зан үйлтэй зарим талаараа ижил байна. Чандмань уулын булшнаас гар дамжин шаталсан худалдааны замаар ирсэн бололтой Египетийн гаралтай алаг бөөртэй (нүдтэй) шилэн эрих, зөвхөн Энэтхэгийн далайн баруун хойт эрэг, Номхон далайн баруун эргээр байдаг явуу зэрэг харь орны гаралтай зүйлс ч байна.
Иймээс Чандманьчууд өөрийн хөрш зэргэлдээ орны болон нилээд хол нутгийн аймгуудтай худалдаа, соѐлын харилцаатай байжээ хэмээн үзэж болох юм. Энэхүү харьцаа хир зэрэг тогтмол ямар замаар явагдаж байсан тухай баримт хомс байна.
Монгол улсын баруун зах нутагт төмөр зэвсгийн эхэн үед амьдарч байсан Чанманьчууд өөрийн бие даасан соѐл бүхий нэгэн аймаг байжээ. Энэхүү аймаг нэг талаас Монголын ихэнх, Байгаль нуурын наад бие нутгийн дөрвөлжин булштан, Алтай Маймир-Пазрык зэрэг нүүдэлчид нөгөө талаас Тувагийн уюукууд, Минусын хотгорын тагарчууд зэрэг хагас нүүдэлчин аймгуудын хооронд оршиж тэдэнтэй аль алинтай нь ойр харьцаатай, хөрш зэргэлдээ амьдарч байсан учир энэхүү дөрвөн аймгийн аль алиных нь нөлөө тэдний археологийн дурсгалаас тодорхой харагдаж байна. Иймээс Чандманьчууд, дурдсан дөрвөн аймгийн завсар нүүдэлчид хагас суурьшмал иргэдийн соѐлын аль алины тусгалыг агуулсан тийм нэгэн жижиг аймаг байсан бололтой.
1972-1974 онд малтсан булшнаас гарсан Чандманьчуудын 141 хүний толгойн ясанд хийсэн палеоантропологийн судалгаанаас тэдний дунд цэвэр монгол, цэвэр европ төрхийн хүмүүс цөөн тоогоор байгаа авч тэдний ихэнх нь энэ хоѐр төрлийн завсрын шинжтэй байна гэж үзжээ.
Чандманьчуудын толгойн ясны антропологийн судалгааны хэмжээсийг мөн үеийн Тува, Алтай, Казахстан, Минусын хотгорынхоос ихээхэн ялгаатай, харин Тувагийнхаас хэдийгээр ялгагдах боловч ерөнхийдөө бусдаас ойролцоо төстэй байжээ. Чандмань уулын орчимд өөрийн соѐлтой антропологи болон археологийн бүх хэрэглэгдэхүүнээрээ Тувагийн уюукчуудтай бусдаас илүү төстэй тэдний ойр төрлийн нэгэн аймаг төмөр зэвсгийн эхэн үед амьдарч байжээ.
Чандманьчуудыг түүхэн сурвалжид нэр нь хадгалагдаж үлдсэн “Динлин” аймгийнхан болов уу гэсэн урьдчилсан таамаглалыг зарим антропологич гаргасан байдаг. Гэвч Динлиний асуудлаар Оросын эрдэмтэн Г.К.Грум-Гржимайло, В.В.Радлов нараас эхлэн түүхч, археологич олон судлаачид саналаа гаргасан байдаг билээ. Минусын хотгорт МЭӨ YII-III зууны үед байсан тагарын соѐлынхныг түүхэн сурвалж бичигт үлдсэн динлинүүд хэмээн С.А. Теплоухов, Г.Ф. Дебец, С.В. Киселев, Л.Р. Кызласов, Н.Л. Гумилев нарын зэрэг олон эрдэмтэд үздэг ба энэ санал нэгэнт хүлээн зөвшөөрөгджээ.
В.В.Волков динлинчүүдийг европ төрхийн хүмүүс байсан гэдэг нь батлагдахгүй байна гэж үзжээ.
Динлиний оршин байсан нутгийн тухай Н.Я.Бичурин “Динлинчүүд Енисейгээс дорно зүгт Байгаль
хүртэл Ангарын зүүн гар талын нутгийг эзлэж байлаа” хэмээн бичсэнээс үзэхэд Чандманьчуудын нутаглаж байсан нутаг динлиний нутагт багтан орохгүй байна. Эрдэмтдийн үзэж байгаагаар тагарын соѐлынхон Динлинчүүд бол Чандманьчууд бас адил динлинчүүд байх нөхцөлгүй өөр аймаг байж болох юм. Түүхэн сурвалж бичигт тэмдэглэгдсэн динлиний нутаг багтаж орохгүй байгаа бөгөөд Чандмань уулын булш Динлин нарынх биш бололтой. Харин Чандмань уул нь эртний гяньгун нарын нутагт багтах бөгөөд тэдний өвөг дээдсийн дурсгал ч байж болох авч энэ асуудлыг гүнзгийрүүлэн судлах шаардлагатай юм.
Эх сурвалж: "Монголын археологи", УБ, 2002 он, Д.ЦЭВЭЭНДОРЖ, Д.БАЯР, Я.ЦЭРЭНДАГВА, Ц.ОЧИРХУЯГ
